Na een serie van drie bilaterale gesprekken met de fractievoorzitters is de minderheidscoalitie (VVD, PvdA, D66, SP) eruit: er is geen stabiele meerderheidscoalitie te vormen. Ze gaan samen door en verwerven per keer een meerderheid in de raad. In het door Leefbaar Lelystad en anderen (w.o. GroenLinks) aangevraagde debat blijkt er toch een opening te zijn: mocht een combinatie van samenwerkende fracties komen met een voorstel dat voldoet aan een aantal criteria dan zal daar serieus over gesproken worden, zo zeggen de vier toe. Een overzicht van de gebeurtenissen sinds die gemeenteraadsvergadering van 6 mei 2020. Dat is natuurlijk niet volledig, en gekleurd door de bril van de opstellers. Maar ook dan ….
Een maand lang puzzelen
JongLelystad, Mooi Lelystad en GroenLinks gaan in overleg en doen de coalitiepartners op 13 mei een aanbod tot samenwerking . Over mogelijke bredere steun daarvoor zijn zij in overleg gegaan met CU, CDA en DENK. Ook Forum voor Flevoland lijkt daar serieus over te willen nadenken. Zo wordt de stabiliteit groter dan de minimale 18 zetels, waarop de coalitie zou steunen. Bijna tegelijkertijd melden ook Leefbaar Lelystad en de Inwonerspartij zich. Zij hebben hun strijdbijl begraven en willen in overleg met de coalitie. Al op 16 mei worden de aanbieders in de gelegenheid gesteld hun aanbod toe te lichten aan de coalitiepartners. Op de vraag wat zij daarvan vinden wordt nog geen antwoord gegeven: “nu ga je veel te snel” is de reactie.
De strategie blijkt een week later, op vrijdag 22 mei, bepaald te zijn: onder gespreksleiding van een in overleg aan te wijzen externe verkenner (Jasper Loots) wordt een vervolgproces in gegaan. Loots wil die rol vervullen, maar uitsluitend onbezoldigd en als strikt onafhankelijke figuur. Dat wekt vertrouwen.
De eerste gesprekken (van beide combinaties van aanbieders) met hem vinden plaats op 3 juni. Zijn bedoeling is de wederzijdse verwachtingen en inzet te vernemen. Het wordt een nogal bijzonder gesprek. Al snel wordt nl. duidelijk dat de vier coalitiepartners gezamenlijk met geen van beide aanbiedingen in zee willen gaan. Er heeft geen inhoudelijk gesprek plaats gevonden. Er is niet echt getoetst hoe wederzijdse samenwerking er uit zou kunnen zien. Er is geen poging gewaagd om nader tot elkaar te komen. En toch is de conclusie getrokken. Die is dat de enig mogelijke oplossing zit in een combinatie van de aanbiedingen. Verbaasd dringen Mooi Lelystad, JongLelystad en GroenLinks erop aan alsnog een inhoudelijk gesprek met de coalitiepartners te voeren. De verkenner neemt dat verzoek mee terug.
In tegenstelling tot de afgelopen twee en een halve maand gaat het proces nu ineens snel. De coalitiepartners bewilligen in het verzoek. De gesprekken met hen vinden plaats op maandag 8 juni. Een citaat uit de mail waarin Loots de insteek van dat gesprek verduidelijkt:
“Er is vooralsnog een open agenda, met het oog op een zo open mogelijke verkenning van mogelijkheden en onmogelijkheden. Het kan en zal ook gaan over de 'inhoud', zoals door jullie op schrift gesteld en voorgelegd aan de coalitie. En ook over andere zaken die besproken moeten worden met het oog op het uiteindelijk kunnen opstarten van een kansrijk geachte formatiepoging (zoals gedrag/mores, wethoudersposten, etc.).”
Dat gesprek loopt anders. Niks open verkenning van mogelijkheden en nauwelijks “inhoud”. De coalitiepartners beginnen in een rondje hun positie duidelijk te maken. D66 en PvdA geven aan graag met het aanbod van JongLelystad, Mooi Lelystad en GroenLinks in zee te gaan. VVD en SP voelen daar niets voor. De VVD opteert voor Leefbaar en Inwonerspartij en blokkeert collegesamenwerking met de andere combinatie. Argumenten: de aanvulling van de combinatie GroenLInks, JongLelystad, Mooi Lelystad op de coalitie wordt als ”te links” gezien, wat onbespreekbaar is voor de VVD. Waardering wordt door de VVD uitgesproken voor de inzet van JongLelystad in de afgelopen twee jaar. Desondanks wordt de partij “in relatie tot hun weging in de coalitie” en “in deze combinatie” ineens als te jong en onervaren gezien (hoewel ook dan al bekend is dat hun potentiële wethouders kandidaat een ervaren bestuurder is). Op de vraag of dit ook voor Mooi Lelystad geldt, als partij die nog jonger en korter in de raad zit dan JongLelystad, wordt niet duidelijk gereageerd. Pogingen van JongLelystad om de tegenargumenten te ontkrachten met feitelijke argumenten (“we zitten reeds twee jaar in de raad, zetten ons hard in, dus onervaren zijn we per definitie niet”) bieden geen soelaas, de tegenargumenten zijn gestaafd op “perceptie” en de mening blijft stellig dat de balans in deze constructie straks hoe dan ook zoek is. D66 en PvdA willen wel graag zaken doen met JongLelystad. Het gevoel aan de kant van de aanbieders overheerst dat er gelegenheidsargumenten worden gebruikt om de combinatie van GroenLinks, JongLelystad en Mooi Lelystad open te breken.
Naarmate het gesprek vordert, wordt duidelijk dat het pijnpunt met name zit in de (stem)verhoudingen straks in de coalitie (waar “niet op basis van zetelaantal wordt gestemd”). Over inhoud wordt niet gesproken. Voor de SP, als “de klassieke partij” (letterlijke citaat), geldt dat zij het partijprogramma van JongLelystad lastig vinden te duiden en moeite heeft met de wensen (duurzaamheid, jongeren en wonen) voor nadere accenten in het raadsprogramma. Deze factoren gelden “in zekere mate” ook voor Mooi Lelystad. Tegenover GroenLinks staat de SP positief en ziet graag een aanvulling op de huidige coalitie met GroenLInks en Inwonerspartij. Op de vraag van JongLelystad richting de VVD, of deze bereid is te denken in oplossingen (ipv obstakels) wat betreft het huidige afgewezen aanbod van GroenLinks, JongLelystad, Mooi Lelystad wordt niet direct geantwoord, maar wordt de bal naar D66 gespeeld: is de D66 bereid om met Leefbaar Lelystad in een coalitie te stappen?
Eigenlijk is het gesprek al afgelopen voor het goed ten wel begonnen is. Uiteraard doen de aanbiedende partijen hun best uit deze (coalitie-impasse) te komen, maar dat mag allemaal niet baten. “Al laat je het hele programma liggen, het gaat niet werken met deze partijen.”
Breed overleg op 11 juni
Het advies dat de verkenner uit brengt verbaast de insiders dan ook niet. De enige mogelijk oplossing voor een meerderheidscoalitie zit hem in een combinatie van aanbieders. Terwijl verschillende fracties (w.o. GroenLinks) nog puzzelen met de vraag of het nu geen tijd wordt dat de raad zich hier over uitspreekt (het advies is immers niet aan de coalitie uitgebracht, maar aan de voltallige raad) komt de uitnodiging van de vier coalitiepartners al binnen voor een overleg van “de vier” met de beide groepen aanbieders op donderdag 11 juni. Het gesprek staat onder leiding van Loots en op basis van de spelregels in zijn advies van 10 juni. Cruciaal daarin zijn: het “motorblok van vier coalitiepartijen” is niet meer heilig, en: als je aan tafel blijft zitten accepteer je dat de anderen aan tafel met jou in een coalitie kunnen komen te zitten (maw: blokkades zijn van tafel).
Het wordt een moeizaam overleg. Leefbaar Lelystad en Inwonerspartij houden elkaar stevig omklemd (een verschijnsel dat wel vaker voor komt bij “late bekeerlingen”). De formule dat er geen blokkades meer mogen zijn werkt niet echt: schoorvoetend stemmen Inwonerspartij en Leefbaar Lelystad daarmee in, maar met name de eerste met dermate veel meel in de mond dat je dat nauwelijks serieus kunt nemen. De VVD blijft sterk hechten aan collegedeelname van zowel Leefbaar Lelystad als Inwonerspartij. D66 en PvdA stellen zich anders op: in het belang van de stad zijn zij bereid om hun blokkades tegen resp. Leefbaar Lelystad en de combinatie van Leefbaar en Inwonerspartij op te geven, waarbij uiteraard een onderhandelingsresultaat voor definitieve samenwerking beoordeeld moet worden. Dat is logisch want nu gaat het er nog steeds om wie tot gesprekken kan komen. De aankondiging van GroenLinks dat zij de raad voor wil stellen uit oogpunt van zorgvuldigheid en transparantie een debat te voeren over het advies van Jasper Loots van 10 juni slaat met name aan de rechterkant van het politieke spectrum in als een bom. Het wordt als verraad gezien aan dit proces, hoewel de partij duidelijk probeert te maken dat het ene heel goed naast het andere kan bestaan. Onder de druk van de VVD dat als dat gebeurt dit proces onmiddellijk wordt stopgezet (door de combinatie van VVD, Leefbaar Lelystad, Inwonerspartij) trekt GroenLinks haar voorstel in, mede omdat dan al afgesproken is om op zaterdagmorgen 13 juni verder te spreken.
De (werk-)relatie tussen de coalitiepartijen PvdA en D66 enerzijds en VVD en SP anderzijds lijkt behoorlijk bekoeld te zijn. De impasse lijkt compleet. Het leidt ertoe dat een aantal partijen zich afvragen of er wellicht nog andere mogelijkheden zijn voor coalitievorming zijn. In dit overleg zitten immers niet alle partijen. PvdA, D66, Mooi Lelystad, Jong Lelystad, CU en GroenLinks zoeken elkaar op en stellen vast dat zij voldoende vertrouwen hebben in elkaar als het gaat om coalitievorming. Tegelijkertijd wordt vastgesteld dat om tot een werkbare meerderheid te komen hoe dan ook een van drie grotere partijen nodig is. In de overleggen tot dan toe heeft Leefbaar Lelystad het minst het achterste van zijn (of haar?) tong laten zien. We sluiten niet uit dat daar mogelijkheden liggen en verkennen die. Het leidt (vooralsnog) niet tot helderheid.
Ondertussen werken tweetallen (van politiek ver van elkaar staande partijen) aan de opdracht van Jasper Loots op moeilijke dossiers tot overeenstemming te komen. Dat blijkt heel aardig te lukken. De problemen rond samenwerking zitten blijkbaar niet primair in de inhoud, maar in andere dingen.
Een chaotisch slotakkoord
Zaterdagmorgen 13 juni treffen de partijen elkaar weer, met Jasper Loots. Het wordt een korte bijeenkomst. De VVD meldt de fractie geraadpleegd te hebben en zich terug te trekken uit dit proces. Men wil verder in een combinatie met in ieder geval Leefbaar Lelystad, Inwonerspartij en de SP. Ook Mooi Lelystad blijft bij hen aan tafel zitten. GroenLinks mag van de VVD blijven, gelet op de voorkeuren van de SP. De VVD wil hen niet laten vallen, gelet op de goede samenwerking tot dan toe, en is bereid GroenLinks als coalitiepartner te aanvaarden. GroenLinks bedankt in eerste instantie voor die eer, nu partijen als PvdA, D66 en/of Jong Lelystad volledig buiten beeld raken. Die ochtend wordt er nog een stevig beroep gedaan op GroenLinks om haar positie te heroverwegen. Vanuit de SP wordt aan GroenLinks verzekerd dat men niets voelt voor een coalitie waarin geen van de andere linkse partijen zitting neemt. In een gesprek blijken de rechtse partijen opeens bereid op inhoudelijke thema’s (duurzaamheid, wonen, jongeren) de partij tegemoet te komen. Een goed passende wethouders portefeuille wordt in het vooruitzicht gesteld. De blokkade van de Inwonerspartij blijkt als sneeuw voor de zon verdwenen (“niets veranderd” en “wellicht niet goed begrepen”), maar die van Leefbaar Lelystad blijft onverminderd staan. En de VVD blijft onverkort vasthouden aan samenwerking met die twee. Op de GroenLinks wens tot toevoeging van PvdA en/of D66 en/of Jong Lelystad wordt andermaal negatief gereageerd. GroenLinks vraagt enige bedenktijd om e.e.a. in de partij terug te koppelen en krijgt die gedurende dat weekend. Een vergelijkbare actie is er ook richting PvdA, met hetzelfde resultaat.
Er wordt die middag en avond en de volgende (zon-)dag heel veel heen en weer getelefoneerd, gezoomd etc. JongLelystad en GroenLinks maken zich zorgen over de positie van Mooi Lelystad. Kunnen zij nog op die partij rekenen, nu die zo dicht tegen het rechtse blok aan schurkt? De telefoon bij Mooi Lelystad wordt niet opgenomen. In de loop van de dag volgt wel een appje: “vertrouw me”. JongLelystad en GroenLinks vertrouwen op de eerdere woorden van Mooi Lelystad dat een louter rechtse coalitie onwenselijk is en geen recht doet aan de stad. Op eigen initiatief (zo blijkt later) is deze partij ook aan het “klussen”. De suggestie wordt gedaan voor een coalitie VVD, Inwonerspartij, SP, Mooi Lelystad (al dan niet met wethouder), PvdA en GroenLinks. De gedachte alleen al blijkt meteen te worden geblokkeerd door de Inwonerspartij. GroenLinks informeert de VVD aan het eind van de zaterdagmiddag dat een coalitie, zoals zaterdagmorgen voorgesteld is, voor haar niet aan de orde is, zo lang de blokkade van Leefbaar Lelystad overeind blijft. Ook de wispelturigheid van de Inwonerspartij en het ontbreken van het politieke midden zijn redenen voor de partij om geen heil te verwachten van de voorgestelde setting.
De zondag begint met een tweet “eindelijk een dagje geen politiek” van de voorman van Mooi Lelystad. Toch blijkt op die dag (ook met hem) in overleg vordering gemaakt te worden met een rechtse coalitie. Dit ondanks de tot op de zaterdag volgehouden mantra van de VVD dat gestreefd wordt naar een coalitie waarin rechts, midden en links in een goede verhouding tot elkaar vertegenwoordigd zijn. In het geruchtencircuit gaat rond dat wordt gewerkt aan een samenwerking VVD, Leefbaar Lelystad, Inwonerspartij en Mooi Lelystad, gedoogd door Forum voor Ouderen en PVV. Ook de SP zou dan blijkbaar buiten de boot vallen, of in elk geval tweede keus zijn. Maandag blijkt dat toch weer wat anders te liggen en dinsdag 16 juni bereikt de andere partijen het bericht dat er een principe - akkoord is voor een coalitie van VVD, Leefbaar Lelystad, Inwonerspartij, Mooi Lelystad / Forum voor Ouderen en SP. Dat JongLelystad en GroenLinks uiteindelijk niet konden bouwen op Mooi Lelystad was in het weekend al duidelijk geworden. Vooral de deelname van de SP aan deze zeer rechtse coalitie wekt verbazing bij andere partijen. Het vertrouwen in het door haar “heilig verklaarde” en de nieuwe coalitie onderschreven raadsakkoord (waar aan bijna alle andere partijen zich overigens net zo gebonden achten) is daar blijkbaar voldoende voor.
En dan …
Natuurlijk vragen Jong Lelystad, PvdA, D66, CU, CDA, Denk, Forum voor Flevoland en GroenLinks meteen een extra raadsvergadering aan. De raad heeft immers nog steeds niet gesproken over het advies van de verkenner en ondertussen gebeurt er van alles.
“Gezien de impact die dit kan hebben op het college en de bestuurbaarheid van de stad, is het ons inziens verstandig om met de raad hier eerst fatsoenlijk over in gesprek te gaan.”
Uiteraard bewilligt de burgemeester in dit verzoek, maar het leidt tot een verontrustende reactie van het nieuwe coalitiefront. Men verzet zich tegen het presidiumvoorstel om dat debat op dinsdag 23 juni te houden, wil dat naar zaterdagavond 20 juni om 18.00u verplaatsen, om daaraan toe te voegen:
“Mocht het debat dinsdag a.s. (de 23e ) gepland worden dan zien wij ons genoodzaakt ons af te melden voor deze vergadering. Op deze dag staan reeds evidente sessies gepland.”
Hoewel het presidium (als verantwoordelijke voor de raadsprocessen) hier over gaat komt het fractievoorzittersoverleg bijeen en bereikt als moeizaam compromis dat het debat op donderdag 25 juni 2020 zal plaats vinden. Er moet nog veel gebeuren wil deze nieuwe coalitie het vertrouwen van de hele gemeenteraad verwerven.
23 juni, Murat Aktan (fractievoorzitter JongLelystad) Sjaak Kruis (fractievoorzitter GroenLinks Lelystad)
(zie bijlage voor bronvermelding)
