Poliflw

Één wereld, duizend vrouwen Longread Inleiding

Ik zie op straat een groepje jongens lopen. Zwarte gewatteerde jassen aan, spijkerbroeken, sneakers. Ze praten en lachen met elkaar. Niks bijzonders in eerste instantie, maar er is iets waardoor ik blijf kijken. De plek en het tijdstip lijken niet te kloppen bij dit beeld. Dan verplaatst mijn blik zich naar iets achter de jongens. Daar lopen vrouwen met lange rokken en hoeden, zonder make-up. Ineens is het mij duidelijk; deze jongens gaan naar de middagdienst van de kerk waar ik net voorbij kwam. Mijn man draagt een overhemd en een spencer, beige broek aan; hij zou zo een verjaardag kunnen bezoeken, of een vergadering kunnen binnenlopen, of in die kerk kunnen gaan zitten zonder dat het zou opvallen. Ik kijk naar mijn korte gekleurde rokje, voel mijn grote glinsterende oorbellen zachtjes zwiepen in de wind. Ik ben benieuwd hoeveel voeten ik over de drempel zou kunnen zetten zonder op z'n minst vreemd aangekeken te worden. Als je de religie van een man wil weten, moet je kijken naar zijn vrouw, flitst het door mij heen. Meteen daarachteraan realiseer ik mij dat dit natuurlijk helemaal niet altijd zo is. Maar toch, ligt de verantwoordelijkheid voor het uitdragen van culturele tradities en gewoonten niet grotendeels bij vrouwen? En zijn deze niet van grotere invloed op hun levens dan die van mannen?

Vandaag is het Internationale Vrouwendag, met dit jaar als thema 'Eén wereld, duizend vrouwen', waarbij culturele verschillen en overeenkomsten centraal staan.

Terug naar het privédomein

Op de website van Internationale Vrouwendag staat het volgende te lezen: “Eén wereld, duizend vrouwen is het thema voor Internationale Vrouwendag 2024 en gaat over de verschillen én overeenkomsten tussen vrouwen uit Nederland maar vanuit verschillende culturen. Met subthema’s die gaan over culturele verschillen bij geboorte, huwelijk, werk en de dood. Een positief thema want hoe mooi is het dat alle vrouwen uniek en verschillend zijn maar ook overeenkomsten hebben? Met het thema ‘Eén wereld, duizend vrouwen’ kunnen wij elkaar inspireren maar kunnen wij ook van elkaar leren.” (A)

Aldus de website van internationale vrouwendag. Zoals ieder jaar vraag ik mee weer af hoe een klein stukje tekst dat zo vol stijlfouten en meningen is, organisaties moet aanmoedigen om iets met het thema te doen en hun naam hier aan te koppelen. Gelukkig is het dit keer wel een duidelijk en concreet thema. Op de website zijn korte columns te vinden die verder ingaan op een van de subthema's. Bij het lezen van de stukjes bekroop mij een beetje een onbehagelijk gevoel. Was het eigenlijk wel een goed idee om culturele tradities voor vrouwen uit te lichten? Het leek mij dat de voorbeelden min of meer toevallig bij elkaar waren gezet. (Hoewel dat natuurlijk niet vreemd is; je kunt niet van elke bestaande cultuur, van elk land, een uiteenzetting geven van de tradities en rituelen.) Wat mij verder opviel tijdens het lezen; de voorbeelden uit Nederland die naar voren kwamen, vond ik eigenlijk nikszeggend. Ja, in Nederland is thuisbevallen heel normaal en we eten beschuit met muisjes bij een geboorte, maar wat zei dat nu over mij als werknemer en de manier waarop ik mijn zwangerschap, bevalling en kraamtijd beleefd heb? Wat mij betreft werken we nog steeds aan een stukje vrouwenemancipatie; deelname van vrouwen aan het publieke leven. En met het lezen van al die tradities en gebruiken, had ik het idee dat onze gedachten vrouwen min of meer weer terug sturen naar waar we vandaan kwamen, terug naar de privésfeer. Het privédomein is, in tegensteling tot het publieke domein, het domein waar het leven van veel vrouwen zich van oorsprong afspeelde. Het domein waar ook de tradities rondom huwelijk geboorte en dood thuis horen. En waar veel vrouwen hard werken om het het domein te laten zijn waar kinderen opgroeien en mannen thuiskomen. Inmiddels hebben we vaak betaald werk, maar we hebben ook de grootste moeite dat te combineren met de zorg voor kinderen of de zorg voor ouderen.

Susan Moller Okin (1946 – 2004), een feministische politieke filosoof, schreef in 1999 het essay 'Is Multiculturalism Bad for Women' waarin zij beschrijft hoe in liberale Europese landen mensenrechten van veel vrouwen en meisjes geschonden werden of dit oogluikend werd toegestaan in het kader van de cultuur waar de betreffende vrouwen en meisjes oorspronkelijk vandaan kwamen. Het gaat Okin om speciale groepsrechten van minderheden in een land. Het zou volgens veel mensen indertijd bijdragen aan het leiden van een betekenisvol leven van minderheidsgroepen. Maar om welke culturele tradities komen dan in aanmerking voor groepsrechten, en door wie zijn die bedacht? Een voorbeeld dat ze geeft, komt uit het Frankrijk van de jaren '80. Polygamie werd daar destijds getolereerd werd, bij immigranten uit het aantal Afrikaanse landen. De vrouwen die in een polygaam huwelijk terechtgekomen waren, ervoeren dit in hun eigen land al als nauwelijks vol te houden, maar in Frankrijk was het een ondraaglijke positie die aan hen opgedrongen werd. (B)

De politieke essays en boeken van Okin richtten zich op bestaande rechtvaardigheidstheorieen en mensenrechten. Deze theorieën gaan vaak over rechtvaardigheid in het publieke domein, waarbij rechtvaardigheid tussen verschillende gezinnen wordt aangekaart, maar de rechtvaardigheid binnen het gezin nauwelijks.

Okin ziet twee belangrijke verbanden tussen cultuur en gender. Als we kijken naar waar de speciale rechten en culturele verschillen zich op richten, dan zien we vooral zaken die zich afspelen in het privéleven; seksualiteit, voortplanting, huwelijk, ouderschap, erfenis. Allemaal zaken die op de levens van vrouwen en meisjes over het algemeen een veel grotere impact hebben dan op het leven van jongens en mannen. Natuurlijk gaat cultuur over meer dan alleen deze zaken, maar toch worden de verschillen het duidelijkst in de privésfeer. Het opvallende is volgens Okin dat speciale regels niet golden voor wetten met betrekking tot het publieke domein, zoals handel en criminaliteit. (B)

Het tweede verband tussen cultuur en gender is dat de meeste culturen van oorsprong een principe hebben dat gericht is op de controle van mannen over vrouwen. Okin geeft voorbeelden van het Christendom, het Jodendom, de Islam en de oude Grieken en Romeinen, waarbij verhalen en mythes een rol spelen die vrouwen omschrijven als over-emotioneel, ongeloofwaardig, slecht, seksueel gevaarlijk, en waar bovendien de rol van vrouwen in de voortplanting wordt ontkend. Denk aan Athene die ontspringt uit het hoofd van Zeus of Adam die geschapen is door een mannelijke God en Eva die uit een rib van Adam gemaakt wordt en vervolgens hem verleidt om slechte keuzes te maken. De meeste religies kennen veel gelovigen die een stuk progressiever zijn, maar de orthodoxe of fundamentalistische versies zijn er ook. Gebruiken zoals vrouwenbesnijdenis, uithuwelijking, kindhuwelijken en polygamie worden ook nu nog soms expliciet verdedigd als zijnde nodig om de controle en de macht over vrouwen te houden, zodat zij de man kunnen dienen. (B) Okin geeft in haar essay voorbeelden van interviews met mannen die dit expliciet benoemden. Hoewel het schenden van mensenrechten in feite als crimineel beschouwd kan worden, gebeurde dat maar weinig. Dat het ging om een traditie van een bepaalde cultuur werd gezien als een verzachtende omstandigheid en straffen bleven uit of waren milder. Zulke praktijken zijn iets heel anders dan het dragen van een rok, of een keppeltje of een hoofdoek en ze maken het nagenoeg onmogelijk voor vrouwen om te kiezen voor een leven onafhankelijk van mannen, om celibaat of lesbisch te zijn, of om geen kinderen te hebben. Of om betaald werk te doen. En dat is meteen het tweede probleem dat ik heb met de keuze voor dit thema. Daar waar insluiting is, is ook uitsluiting. Door de nadruk op deze onderwerpen te leggen, vergeten we stilletjes ook iedereen die hier niets mee te maken heeft. Want wat moeten jonge gezonde, alleenstaande, kinderloze vrouwen met onderwerpen als dood, geboorte en huwelijk? Misschien moeten we juist praten over dat wat niet benoemd wordt. Wat is het gevolg als je niet trouwt? Wat betekent het voor je contact met je familie of je gemeenschap als je geen kinderen krijgt? Het huwelijk bijvoorbeeld, is een instituut waarbij van oorsprong de vrouw als eigendom van haar vader aan haar man wordt overgedragen. Kunnen we werkelijk praten over verschillen in huwelijkse tradities, zonder hierbij stil te staan? Zonder te beseffen dat er talloze vrouwen zijn die dit nog steeds als zodanig zien en er alles aan doen om hier aan te ontkomen?

Rechtvaardigheid, respect en liefde

Uit de voorbeelden van Okin blijkt dat in gezinnen gender, ongelijkwaardigheid en hiërarchie van oudsher een belangrijke rol spelen in diverse culturen. Wettelijk gezien bestaat deze ongelijkheid inmiddels niet meer, maar oude tradities spijpelen nog steeds door in het hedendaagse leven. (C) Ongelijkwaardigheid in de privésfeer kan vervolgens leiden tot ongelijkwaardigheid in de publieke sfeer, maar andersom geldt ook; beslissingen gemaakt in de publieke sfeer hebben invloed op de privésfeer, betoogt Okin. Ze meent dat het gezin de eerste plek is waar men leert wat rechtvaardigheid is. Rechtvaardigheid binnen het gezin is dus belangrijk, voor de leden van het gezin en voor het publieke domein. (C)

Wanneer we kijken naar de ideeën achter de multiculturele samenleving waarbij er afgeweken mocht worden van de geldende wetten en mensenrechten, dan zien we dat veel maatregelen voortkwamen uit de gedachte dat we respect willen opbrengen voor de ander en dat een samenleving met verschillende culturen een bepaald soort rechtvaardigheid vraagt. Volgens Okin kon dat niet samengaan met het toepassen van de mensenrechten op ieder individueel persoon en het respect voor elkaar binnen de cultuur en binnen het gezin. In voorgaande jaren heb ik er al eens over geschreven, maar ik doe dat gewoon hier nog een keer; wat bedoelen we wanneer we het hebben over 'respect'?

In tegenstelling tot de multiculturele samenleving van Okin, meent Lineke Verkooijen in haar essay 'Over gelijkheid, diversiteit en de toekomst van het social work' dat een zogenaamde gelijkheidscultuur lange tijd in onze samenleving heeft overheerst. Niet-gelijk of verschil is in de gelijkheidscultuur een probleem geworden. (D) Maar het probleem dat ze aankaart lijkt op dat van Okin: We zijn er te veel vanuit gegaan dat 'respect' betekent dat je een ander zijn eigen gang moet laten gaan. Dat heeft zowel in het privédomein als in het publieke domein problemen veroorzaakt.

Verkooijen pleit voor een diversiteitscultuur, in plaats van een gelijkheidscultuur. 'Respect' speelt een belangrijke rol in de (diversiteits)cultuur. Respect zou kunnen betekenen; je ervan bewust zijn en accepteren dat het denken en doen van de ander invloed heeft op je eigen denken en doen. Het sluit tevens aan op de notie van respect die filosoof Avishai Margalit hanteert, waarbij we ons moeten realiseren dat het leven van mensen een open einde heeft, dat zij hun handelen en hun oordeel kunnen veranderen. (D) Beide noties gaan uit van de ander als iemand die we niet volledig onder controle hebben en wiens acties we niet geheel kunnen voorspellen. Deze vormen van respect hebben we nodig als we praten met elkaar over verschillende culturen binnen een land.

Ondanks de verschillen hebben culturen vaak ook één belangrijke overeenkomst, hebben we gezien; de verschillen binnen een cultuur, de verschillen tussen mannen en vrouwen. Veel tradities die in diverse culturen ontstaan zijn, zijn niet bepaald gebaseerd op de hierboven benoemde notie van respect voor ieder afzonderlijk mens. Een interessante uitdaging is dan om te kijken hoe we deze tradities kunnen behouden of veranderen in een versie waarbij er wel sprake is van een dergelijke vorm van respect.

Als we praten over de dood, de geboorte, werk en het huwelijk, als we praten over de verhoudingen binnen het gezin, is een uitgebreide behandeling van de term ‘respect’ dan wel op zijn plaats? Moeten we die niet achterlaten in het publieke domein. Moeten we het niet hebben over liefde? Speelt liefde niet de hoofdrol in het privédomein?

De Amerikaanse schrijver, hoogleraar, feminist en activist bell hooks (met kleine letters, want haar boodschap was belangrijker dan haar naam of status, pseudoniem van Gloria Watkins 1952-2021) heeft in 2001 het boek 'All About Love' geschreven. In het Amerika van de jaren '90 zag hooks veel mensen die zonder liefde leven, ook al realiseren ze zich dat zelf vaak niet, terwijl werkelijke liefde ons leven grondig positief kan veranderen. hooks omschrijft liefde niet als een gevoel, maar als een werkwoord. Liefde kan niet samengaan met mishandeling, vernedering of verwaarlozing, ook al wordt ons dat soms wijsgemaakt. Zorg en affectie bestaan vaak wel naast mishandeling of vernedering, en hoewel ze onderdeel zijn van liefde, vormen ze niet genoeg voorwaarde om van liefde te kunnen spreken. Liefde bestaat naast zorg en affectie uit; erkenning, respect, commitment, vertrouwen en open en eerlijke communicatie. (E) Het is wat mij betreft een kritische en veeleisende omschrijving van liefde, maar ook een concrete en werkbare omschrijving. Het maakt meteen duidelijk dat liefde te vinden kan zijn in elke cultuur, religie of maatschappij, maar dat het ook heel vaak juist afwezig is in gebruiken die omwille van de traditie zelf in ere worden gehouden. Respect staat dus niet tegenover liefde, maar is er een onderdeel van.

Hoewel hooks allerlei culturele verschillen tussen mannen en vrouwen ziet in het (niet) geven van liefde, is ze er duidelijk in dat zowel mannen als vrouwen ertoe in staat zijn lief te hebben, als ze het goed geleerd hebben, en beide in staat zijn het te verraden en vernietigen. Het kapitalisme en het patriarchaat komen er geen van beide goed vanaf bij hooks. Religies hebben zich wat haar betreft teveel ingelaten met dit kapitalisme en zich laten leiden door de waarden van een productiegerichte cultuur, de waarden van rijkdom, privilege, het individu en macht. Fundamentalistische denkers gebruiken religie om imperialisme, militarisme, seksisme, racisme en homofobie te rechtvaardigen. Ze ontkennen de verbindende boodschap van liefde die aan elke grote religie ten grondslag ligt. (E) Religie en/of spiritualiteit dient niet zozeer om het individu zich beter te laten voelen, of beter te laten functioneren in de maatschappij, maar zou daadwerkelijk moeten verbinden en een einde moeten maken aan machtsvertoon en dominantie. En toch zijn het juist macht, controle en dominantie die volgens hooks een grote rol spelen in veel relaties en culturen. In de westerse cultuur komt daar bovendien een angst voor de dood en een obsessie voor veiligheid bij, die alleen maar leiden tot meer controle, geweld en agressie. Kapitalisme en het patriarchaat hebben er samen voor gezorgd dat in onze cultuur het kerngezin de best mogelijke manier van leven lijkt, terwijl juist het leven in een groter verband de kans groter maakt dat mensen opgroeien met iemand die in staat is liefde te geven. “Onderzoek door antropologen en sociologen, toont aan dat kleine privé units, en zo vooral die georganiseerd zijn rond patriarchaal denken, een ongezonde omgeving zijn voor iedereen. Gezond en verlicht ouderschap is het best gerealiseerd binnen de context van een gemeenschap en een uitgebreid familienetwerk.” (E) Zou hooks dan de voorkeur geven aan de polygame huwelijken die Okin omschreef? Nee, het lijkt me van niet, aangezien deze grote gezinnen ontstaan zijn uit de wens de controle te houden over de vrouwen en kinderen. Dwang en controle hebben niets te maken met respect. Laat staan dat er open en eerlijke communicatie kan plaatsvinden. Zoals hooks zegt "the family that talks together, stays together."(E)

Als ik om me heen kijk, zie ik inderdaad dat alles in onze maatschappij gericht lijkt te zijn op een gezin met twee ouders en twee kinderen. De reden dat werk in combinatie met gezin zo'n veelbesproken onderwerp is, is mijns inziens dan ook niet te wijten aan de feministische golven die vrouwen bij hun huishouden heeft weggehaald, maar (onder andere) aan de verwachting dat je alles binnen je eigen gezin oplost en met succes, al dan niet met gebruik van betaalde diensten van buitenaf.

Het viel hooks op tijdens haar onderzoek naar wat er zoal geschreven is over liefde, dat vrouwen in de geschiedenis vaak degene waren die liefde moesten uitvoeren, maar dat de mannen degene waren die meenden er iets over te vertellen te hebben. Dichters, kunstenaars, dokters, therapeuten en haar eigen ex-partner; ze waren de kenners, de experts. Dat ze zelf niet wisten hoe ze liefdevol moesten zijn, is volgens hooks omdat ze het niet goed geleerd hadden. Liefde is niet iets wat je zomaar overkomt, maar iets dat je kunt leren. Helaas hadden veel babyboomers die hooks tegenkwam alleen maar hun rol geleerd. Vrouwen werden geacht verzorgend te zijn, wat werd aangezien voor liefde, terwijl ze tegelijkertijd aantrekkelijk moesten zijn en mannen moesten manipuleren om iets van macht te verkrijgen. Geen open en eerlijke communicatie dus. Mannen op hun beurt moesten de macho zijn, zonder gevoelens en met macht en controle, vaak ook door te liegen en te verbergen. Mannen die het patriarchaat niet willen steunen, hebben het moeilijk zegt hooks. (E)

Ik wil geenszins beweren dat het voor mannen wel makkelijk is. Gemiddeld genomen zijn de culturele verschillen tussen hen minder groot en zijn tradities binnen het privédomein meestal minder bepalend voor hun leven dan voor vrouwen, maar evengoed komt liefde respect of zelfs maar acceptatie hen niet aanwaaien. Met mijn oorbellen en mijn rokje kom ik nog wel een andere kerk in, maar als mijn man een rok zou dragen en oorbellen in zou hebben, zou hij überhaupt nog wel ergens naar binnen komen?

Conclusie

Ik zou willen stellen dat verschillen tussen culturen er zeker zijn, maar dat ze, als het op de positie van vrouwen aankomt, ook behoorlijk wat overeenkomsten hebben wat betreft hun oorsprong. Bovendien zijn verschillen binnen culturen, vooral tussen vrouwen en mannen, vaak groot. Natuurlijk kan het op de werkvloer prettig zijn wat basale kennis te hebben van de culturele achtergronden van werknemers. Maar wat ik belangrijker vind is dat we blijven kijken en luisteren naar elkaar, en elkaar niet reduceren tot een rijtje tradities dat je ergens op een website hebt gelezen. Want dan zou er sprake zijn van minder respect, niet meer. Internationale Vrouwendag is bij uitstek een dag om juist naar persoonlijke beleving van mensen te vragen. Eén wereld, duizend vrouwen. Vraag al die vrouwen maar eens welke van de tradities rondom huwelijk, geboorte en dood uit hun cultuur ze zouden willen schrappen. Ik realiseer me dat ik het weinig over het op de website genoemde subthema ‘werk’ heb gehad. Misschien was het beter geweest als ik me juist daar op had gericht. Dan had ik het mezelf een stuk makkelijker gemaakt, aangezien ik ooit een scriptie over diversiteit op de werkvloer heb gemaakt. Maar dan had ik wellicht weinig geleerd. Ik zie iets opvallends, ik erger me aan iets dat geschreven staat en ik besluit verder te onderbouwen en onderzoeken hoe dit komt.

Op de website staat dat dit een positief thema is. Dat heb ik dan bij deze misschien een beetje voor je verpest. Mijn excuses. Het is nou eenmaal een traditie van mij om de zaken rondom Internationale Vrouwendag problematischer te maken dan dat ze in eerste instantie worden voorgeschoteld. Hopelijk zijn dat voldoende verzachtende omstandigheden en is je oordeel mild.

Bronnen A: https://www.internationale-vrouwendag.nl/thema-2024-een-wereld-duizend-v... B: S. Moller Okin, Is multiculturalism bad for woman C: S. Moller Okin, Justice, Gender and the Family D: L. Verkooijen, Over gelijkheid, diversiteit en de toekomst van het social work E: b.hooks, All about love

LONGREAD, Deel 2 van 2

In het eerste deel van mijn bijdrage aan Internationale Vrouwendag 2023 heb ik het boek Het Misverstand Vrouw, over de misleiding van de huisvrouw en haar mogelijkheid tot zelfverwerkelijking van Betty Friedan uit 1971 gebruikt om het thema onbeperkt leefbaar te bespreken. Daar wil ik graag een vervolg aan geven.

Friedan schetste de cultuur van de (meestal witte rijke)Amerikanen in de jaren '50 en '60, die tot doel had de vrouw enkel moeder en huisvrouw te laten zijn. De wetenschap, het onderwijs, de producten, de tijdschriften; allemaal waren ze doordrenkt met het vervalste beeld van de gelukkige stralende vrouw die haar enige echte roeping heeft gevonden in het huishouden en het moederschap. Het gevolg hiervan was dat veel vrouwen min of meer in stilte leden aan neuroses, verveling, een gebrek aan ontwikkeling en aan identiteit. Zeer beperkt leefbaar dus. Om zichzelf te verwezenlijken zouden ze aan het werk moeten, volgens Friedan. Niet zomaar een bijbaantje, maar interessant werk op goed niveau. 

Wat zou er gebeuren als iedereen op de wereld aan de slag ging met zelfverwerkelijking, vroeg ik me af? Mogen we beperkt worden in onze zelfverwerkelijking? Tegenwoordig zijn steeds meer mensen hoger opgeleid en zijn steeds meer mensen op zoek naar een functie waarin je kunt doorgroeien. Maar betekent die persoonlijke groei ook maatschappelijke groei? Die persoonlijke groei kun je bovendien ook flink geld mee verdienen. Vooral de commerciële sector verdient goed. Ondertussen hebben we een groot tekort aan zorgmedewerkers, leraren, kinderopvangmedewerkers, buschauffeurs, treinpersoneel, jeugdzorgmedewerkers. Beroepen die geen hoog salaris of hoge status hebben. En degenen die ze uitvoeren denken er niet zelden aan om ermee te stoppen. De werkdruk, of juist het te kleine contract, het salaris of het rooster, de wetten en regels, maken het onmogelijk om het werk goed uit te voeren, of van rond te komen, of het te combineren met het privéleven.

Overbodig werk

Rutger Bregman en Jesse Frederik schreven een paar jaar geleden het boek Waarom vuilnismannen meer verdienen dan bankiers. In het essay onderzoeken ze welke rijkdom nu echt verdiend is. Waarom verdienen de beroepen waar we niet zonder kunnen zoveel minder dan beroepen die min of meer overbodig zijn? 

Een paar eeuwen geleden werkte bijna iedereen nog in de landbouw. Dat stelde een rijke bovenklasse in staat om te luieren, te rentenieren en oorlog te voeren- hobby’s die geen welvaart creëerden, maar louter verplaatsten of vernietigden. Werken was voor paupers. Inmiddels werken er veel minder mensen in de landbouw en de landbouw is efficiënter geworden. (In 2010 gaf de Nederlandse koe al twee keer zoveel melk als in 1960.) (1) Maar dat betekende ook dat er meer mensen een baan gingen zoeken in de dienstensector. En om werk te vinden in deze sector moesten we steeds hoger opgeleid zijn. Dat heeft welvaart opgeleverd, maar het droeg er tegelijkertijd aan bij dat mensen vaker hun geld kunnen verdienen, zonder iets werkelijk bij te dragen. Naarmate we rijker en slimmer worden, groeit het risico op overbodigheid. We lijken dus nog steeds op die edelen die rijkdom slechts verplaatsen en op die zwoegende boeren, hoewel dat vaak de mensen zijn die we in het buitenland goedkoop voor onze spullen laten werken.

Ik heb het misschien niet duidelijk aangegeven, maar aan het eind van haar boek geeft Friedan wel degelijk aan dat het werk dat vrouwen moeten zoeken niet alleen moet zorgen voor zelfverwerkelijking, maar dat het ook een maatschappelijk doel moet dienen. De voorbeelden van werkende vrouwen die verspreid over het boek gegeven worden zijn lerares, arts, microbioloog, kunstenaar. Maar ook geeft ze voorbeelden van de sterke daadkrachtige vrouwen die als pioniers de plantages en boerderijen beheerden en hielpen met de opbouw van de nieuwe nederzettingen in Amerika. (2) Dat is een voorbeeld waar ik weer bedenkingen bij heb. Het diende zeker een maatschappelijk doel, maar ik vraag me dan af wie daar allemaal onder die activiteiten te lijden hebben gehad. Hoe kun je werken aan zelfverwerkelijking als dat beperkingen oplevert in het leven van anderen of het zelfs onleefbaar maakt?

De econoom John Meynard Keynes, aangehaald door Bregman en Frederik, voorspelde bijna een eeuw geleden dat we in 2030 nog maar vijftien uur zouden werken. Onze welvaart zou zo gegroeid zijn en de rijkdom zouden we omzetten in vrije tijd. (3) Dat is helaas niet zo, we werken juist nog meer. Onze consumptieverslaving kan daar niet schuldig aan zijn, want dat werk hebben we uitbesteed aan robots en lageloonlanden. Antropoloog David Greaber muntte in 2013 de term 'bullshit jobs'. Bullshit jobs zijn banen waarvan degene die ze uitvoert eigenlijk gelooft dat het werk overbodig is. (4) En er zijn heel veel van dit soort bullshit jobs. Denk aan zoiets als socialmedia strategen of public relations advisors, maar soms ook gewoon manager. Om nog maar te zwijgen over influencers die via social media invloed uitoefenen en geld verdienen. Uit onderzoek van de TU Delft blijkt dat landen met meer managers juist minder productief en innovatief zijn. (5) Juist met deze banen wordt veel geld verdiend. En wat voegt het toe? En hoe lang gaan we dat volhouden, hoe lang is het leefbaar?

Meenten

Hoe komen we dan in een situatie die onbeperkt leefbaar is? Waarin iedereen zichzelf kan verwerkelijken, zonder daarin andere mensen ernstig te beperken. Waarin het noodzakelijke werk gedaan wordt en iedereen van de vruchten kan profiteren?

Filosoof Thijs Lijster houdt zich bezig met gemeenschappelijk beheerde domeinen of bronnen, oftewel 'meenten'. Deze meenten zorgen er volgens hem voor dat we meer zijn dan een optelsom van individuen. Onbeperkt leefbaar zijn meenten in die zin, dat iedereen ervan gebruik kan maken naar eigen behoefte. Maar, (en daar komt de beperking) nooit meer dan nodig is of in ieder geval niet zoveel dat een ander het nakijken heeft.

Zowel Lijster als Bregman en Frederik wijzen erop dat met de komst van het kapitalisme het gemeenschappelijk bezit verdween. Neoliberalisme gaat gepaard met nieuwe onteigening en privatisering van de meenten. Neoliberalisme moet je daarbij volgens Lijster niet alleen zien als een politiek en economisch systeem, maar als een cultuur. Een cultuur waarin de problemen die je hebt gezien worden als persoonlijke problemen, niet als maatschappelijke problemen. Het zelfredzame individu kan slagen in het leven, dan is dat zijn eigen verdienste, of hij/zij kan falen in het leven, dan is dat zijn eigen probleem. (6) En zo maakt de vrije markt ons niet vrij, maar zitten een heleboel mensen gevangen in de gevolgen ervan. Een beperkt leven. Zoals uit het verhaal van Friedan blijkt, zijn er vaak veel verschillende krachten tegelijkertijd werkzaam, waardoor mensen kiezen om hun leven op een bepaalde manier in te delen, zonder dat er daarbij gesproken kan worden over een echte vrije keuze. En wat persoonlijke problemen lijken, blijken dan maatschappelijke problemen te zijn.

Maar die gedeelde bronnen en domeinen, werkt dat dan wel? Econoom Elinor Ostrom, die in 2009 als eerste vrouw ooit de Nobelprijs voor economie in ontvangst nam, heeft onderzoek gedaan naar gemeenschappelijk beheerde domeinen en bronnen die geen privaat eigendom of publiek bezit zijn. Ze liet zien dat dit heel goed kan werken als er goede afspraken zijn en iedereen verantwoordelijkheid neemt. Dat kan bijvoorbeeld een vissersgemeenschap zijn, maar ook zoiets als Wikipedia. (7) Om zoiets te laten slagen moeten we volgens Lijster op een andere manier naar de mens gaan kijken. De manier waarop we met elkaar omgaan is ook afhankelijk van de bril waar je door kijkt. Dit ontdekte Friedan ook, toen ze het gevolg van Freuds ideeën onderzocht. Hoe je naar een mens kijkt; bijvoorbeeld als inferieur zwak wezen, of als consumerend geïsoleerd individu, bepaalt hoe de samenleving eruit gaat zien. Anders naar mensen en hun drijfveren kijken, kan dus al verandering teweeg brengen. Het kan beperkingen opleggen, maar het kan ook beperkingen opheffen. 

Spel 

We moeten dus zoeken naar iets dat ons voldoening geeft en waarbinnen we ons kunnen ontplooien. Maar ook naar iets wat zinvol is en wat bijdraagt aan de welvaart van de maatschappij. Als dat niet lukt, dan toch op zijn minst iets waarmee we in ieder geval geen rijkdom en welvaart mee verplaatsen en ook niet iets waarbij we dusdanig onbeperkt onze gang kunnen gaan dat we anderen (bijvoorbeeld de volgende generatie) opzadelen met een reeks beperkingen.

Wat als we al het werk dat zinloos is, alle bullshit jobs, nou schrappen, en ons alleen maar bezig houden met dat wat werkelijk waarde schept in de maatschappij? Zouden velen van ons niet alsnog overbodig blijken? Zouden we allemaal onze tijd opgevuld krijgen met zaken die ons laten groeien? Misschien niet. Wat dan? Op de bank onbeperkt gaan zitten netflixen en muziek streamen? Hoe kunnen we ons ontplooien in iets dat geen noodzaak heeft, maar ook niet nutteloos of schadelijk is? 

Filosoof Frank Chouraqui houdt zich bezig met de filosofie van het spel. Spel zijn die activiteiten die we doen zonder goede reden. Het doel van het spel, is het spelen zelf. (8) Natuurlijk kan spel wel degelijk gevolgen hebben; je wordt er fit van, je verbetert je sociale vaardigheden, of je leert er sneller van rekenen, je leert je gevoelens kennen of je leert je in te leven in die van anderen, maar als dat het doel van het spel is, is de lol er al snel vanaf. Een kind heeft geen reden om te gaan spelen en het heeft ook niks nodig van buiten de wereld van het spel – tenminste voor zolang als het spel duurt.

Homo Ludens (de spelende mens) is een wereldberoemd boek van Johan Huizinga uit 1938 dat vandaag de dag nog steeds wordt gelezen en gebruikt. Volgens hem was een gezonde cultuur een speelse cultuur. Spel heeft openheid en onvoorspelbaarheid. Een maatschappij die alles wil dichtmetselen doordat alles berekenbaar is, alles consumeerbaar, die maakt de cultuur kapot. Huizinga noemt een aantal belangrijke voorwaarden voor spel op die van belang kunnen zijn bij de kwestie van (on)beperkte leefbaarheid: Het moet een vrije handeling zijn (geen spel op bevel), het mag geen materieel belang of nut dienen, het kan de speler geheel in beslag nemen, het voltrekt zich binnen een opzettelijk bepaalde tijd en ruimte, dat naar bepaalde regels ordelijk verloopt. (9) In dat kleine rijtje van voorwaarden zijn twee belangrijke elementen duidelijk met elkaar verbonden, namelijk 'vrijheid' en 'beperking'. Het feit dat spel omwille van zichzelf bestaat en dat er vrijwillig aan wordt deelgenomen, geeft de vrijheid en ruimte voor een mens om zich op wat voor gebied dan ook te ontwikkelen. De regels en de beperkte tijd en ruimte maken dat het beheersbaar is, dat er grenzen zijn en dat we er weer uit kunnen stappen. Het zijn de beperkingen die juist vrijheid geven, want zo kan er iedere keer weer opnieuw gespeeld worden.

Duitse filosoof Mortiz Schlick van begin twintigste eeuw, meende dat we nooit de zin van het bestaan zullen ontdekken zolang we vanuit het behalen van doelen blijven denken. Werk wordt zo belangrijk gevonden, maar het is een doelgerichte activiteit. Het dient een doel, maar het is geen doel op zichzelf. Schlick zag in 1927 ook al dat er activiteiten zijn die nodig zijn om te leven, dat er een deel is dat weer nodig is voor andere soorten arbeid en een ander groot deel dat overbodige rotzooi is. Een doctrine die het werk als middelpunt van het bestaan ziet, kon volgens hem niet kloppen omdat elke werkactiviteit slechts een middel is en alleen waarde krijgt dankzij de doelen buiten die activiteit zelf. Hij zegt zelfs: "Maar een beschaving die kunstmatige kweekplaatsen voor zielloze rommel in stand houdt via gedwongen slavenarbeid, moet op den duur wel ten onder gaan aan de eigen absurditeit." (10) (De man had de koopgekte van Friedans Amerikaanse huisvrouwen uit de jaren ’60 nog niet eens meegemaakt, laat staan onze tijd van influencers, en wereldwijde (web)winkelketens waarvan alles goedkoop in Azië geproduceerd wordt.) Alles wat er dan over zou blijven zijn hobby’s die ware cultuur genereren. (11) De waarde van het leven kan alleen worden gevonden in situaties die omwille van zichzelf bestaan en hun eigen bevrediging in zich dragen. Spel dus, maar het zou ook kunst kunnen zijn. Werk kan wel veranderen in spel, door het plezier van het creëren. (Andersom kan ook, zoals de topsport) Daarbij moeten we spel wel in brede filosofische zin zien.

Een van mijn favoriete bordspellen om met kleuters te doen is Boomgaard. Boomgaard is een samen werkingsspel. Je moet gezamenlijk proberen de boomgaard leeg te krijgen door telkens als je met de dobbelsteen hebt gegooid een stuk fruit uit de boom te halen en in je eigen mandje te doen. Als de spelers de boomgaard eerder leeg hebben dan dat de puzzel van de raaf af is, hebben zij met elkaar gewonnen. Maar is de puzzel met de raaf als eerst compleet, dan hebben de spelers samen verloren. En ik denk dat we dat in onze samenleving moeten proberen te voorkomen; dat we samen verliezen. Net als in het echte leven, is het tijdens dit spel voor sommige kinderen interessant om te kijken wat je er voor jezelf uit kan halen. Sommige kinderen vinden de kersjes het mooist en willen er daar zo veel mogelijk van. Dan is op een goed moment de kersenboom leeg. Gooi je daarna rood met de dobbelsteen? Dan kun je niks en gaat je beurt verloren. Voor iets ouderen kinderen is het dus de kunst om in te zien dat je voor het beste resultaat niet moet kijken naar je eigen mandje, maar naar de verdeling in de bomen. Hoe gelijkmatiger verdeeld, hoe groter de kans dat zo lang mogelijk alle beurten benut kunnen worden. In het echte leven is dat ook onze neiging. De mensheid verzamelt het liefst alleen dingen met het oog op het eigen mandje, net zolang tot het onleefbaar is en we gezamenlijk verliezen.

Ik denk dat spel, in een brede betekenis, een hele belangrijke rol kan hebben wanneer we op zoek gaan naar die activiteiten die ons zelfverwerkelijking en identiteit verschaffen. Het heeft iets onbeperkts, in die zin dat spel steeds opnieuw gespeeld kan worden. We kunnen steeds weer leren spelen. De beperkingen en regels die eraan verbonden zijn, herinneren ons aan de ander, nu en in de toekomst, die wellicht beperkingen of mogelijkheden kan ontlenen aan onze activiteiten. Onbeperkt speelbaar.

Ik denk dat veel mensen niet zozeer geen enkele beperking kunnen tolereren, maar vooral zoeken naar een evenwicht. Gelukkig zijn er af en toe beperkingen die ervoor zorgen dat we niet vroegtijdig verliezen. Laten die beperkingen dan wel voor ons allemaal dezelfde zijn. En laten we elkaar dezelfde vrijheden geven. Het creëren van meenten en situaties voor spel kunnen ons daar wellicht bij helpen. Misschien moeten we dus niet steeds streven naar het onbeperkte, maar vooruit denken en proberen in te schatten waar we in de toekomst beperkingen tegen gaan komen. Niet om die te ontwijken of uit te stellen. Maar om ze juist naar voren te halen en te bedenken of en hoe ze onze eigen vrijheid en die van anderen kunnen vergroten.

Einde Noten: Bregman, Frederik, 2016, p. 42 Friedan, 1971, p. 229 Bregman, Frederik, 2016, p. 47 Bregman, Frederik, 2016, p. 47 Bregman, Frederik, 2016, p. 49 van Ditmars, Filosofie Magazine, 2022 nummer, p.9 van Ditmars, Filosofie Magazine, 2022 nummer, p.10 van Dijk, Filosofie Magazine, 2022 nummer, p.28 Meester, Filosofie Magazine, 2022 nummer, p.37 Schlick, Filosofie Magazine, 2022 nummer, p.34 Schlick, Filosofie Magazine, 2022 nummer, p.34

De afgelopen weken zijn vreemde weken geweest en vooralsnog zijn ze niet voorbij. Als gezin zijn we meer bij elkaar dan ooit. Er is een ander ritme gekomen in ons leven en op dit moment verveelt me dat nog niet eens. Ik geniet van onze tuin, van de zon, van het lezen van een boek, verstuur kaartjes en bel meer dan ik in lange tijd gedaan heb. Tegelijkertijd werk ik meer dan ooit, enerzijds omdat het zo druk is op mijn werk als gevolg van deze crisis, anderzijds omdat de grens tussen werk en privé vervaagt en je het risico loopt dat je maar doorgaat. Mijn uitjes beperken zich veelal tot het gaan naar de supermarkt en een rondje wandelen terwijl ik werktelefoontjes doe.Als ik berichtjes lees over verdriet, mee maak dat een collega overlijdt en hoor hoe moeilijk het is om in deze tijd afscheid te moeten nemen van een dierbare, dan weet ik me gezegend met gezondheid in ons gezin en in onze naaste omgeving.Naast alles wat er in onze nabije omgeving gebeurd, is het ook mooi om te zien hoe iedereen zoekt naar nieuwe manieren om ‘dichtbij’ te zijn, iets voor de ander te betekenen of om ondernemerschap te tonen. Denk aan de stoepconcerten van Goed voor Elkaar, de digitale kerkdiensten en vespers van diverse kerken, acties voor de voedselbank, de quarantainegym bij ouderenflats, de lieve teksten op de ramen van scholen, ijsjes en lunches die thuisbezorgd worden, de actie van Ups en Downies om cakes te bakken voor verzorgingshuizen, de lessen die muziekschool De Muzen op afstand geeft en de boekenkasten voor de bieb waar je elke dag boeken uit kunt halen. En zo is er meer.Misschien verbeeld ik me het, maar de sfeer op straat lijkt ook vriendelijker. Mensen maken meer contact (nou ja, de mensen die je tegenkomt dan 😊) en doen echt hun best om elkaar ruimte te geven. Dat is in de afgelopen weken wel wat veranderd.Als gemeenteraad zijn we ook weer gestart met (digitaal) bij elkaar komen nadat we de afgelopen maand stil gelegen hebben. Het is ook goed om daarin weer onze taak op te pakken. Juist omdat we ons ervan bewust moeten zijn dat andere zaken ook gewoon doorgaan al is de corona-crisis op dit moment ‘top of mind’.Dit weekend vieren we Pasen. Het feest van de opstanding. Het feest van hoop. Normaal een feest waarbij we elkaar opzoeken en samen vieren. Dit jaar vieren we dit feest op afstand van elkaar maar in ons hart en in onze huizen voelen we ons wellicht meer dan ooit met elkaar verbonden.Gezegende paasdagen gewenst, in en om het huis!Sanny Brunekreeft

 

De afgelopen weken zijn vreemde weken geweest en vooralsnog zijn ze niet voorbij. Als gezin zijn we meer bij elkaar dan ooit. Er is een ander ritme gekomen in ons leven en op dit moment verveelt me dat nog niet eens. Ik geniet van onze tuin, van de zon, van het lezen van een boek, verstuur kaartjes en bel meer dan ik in lange tijd gedaan heb. Tegelijkertijd werk ik meer dan ooit, enerzijds omdat het zo druk is op mijn werk als gevolg van deze crisis, anderzijds omdat de grens tussen werk en privé vervaagt en je het risico loopt dat je maar doorgaat. Mijn uitjes beperken zich veelal tot het gaan naar de supermarkt en een rondje wandelen terwijl ik werktelefoontjes doe.Als ik berichtjes lees over verdriet, mee maak dat een collega overlijdt en hoor hoe moeilijk het is om in deze tijd afscheid te moeten nemen van een dierbare, dan weet ik me gezegend met gezondheid in ons gezin en in onze naaste omgeving.Naast alles wat er in onze nabije omgeving gebeurd, is het ook mooi om te zien hoe iedereen zoekt naar nieuwe manieren om ‘dichtbij’ te zijn, iets voor de ander te betekenen of om ondernemerschap te tonen. Denk aan de stoepconcerten van Goed voor Elkaar, de digitale kerkdiensten en vespers van diverse kerken, acties voor de voedselbank, de quarantainegym bij ouderenflats, de lieve teksten op de ramen van scholen, ijsjes en lunches die thuisbezorgd worden, de actie van Ups en Downies om cakes te bakken voor verzorgingshuizen, de lessen die muziekschool De Muzen op afstand geeft en de boekenkasten voor de bieb waar je elke dag boeken uit kunt halen. En zo is er meer.Misschien verbeeld ik me het, maar de sfeer op straat lijkt ook vriendelijker. Mensen maken meer contact (nou ja, de mensen die je tegenkomt dan 😊) en doen echt hun best om elkaar ruimte te geven. Dat is in de afgelopen weken wel wat veranderd.Als gemeenteraad zijn we ook weer gestart met (digitaal) bij elkaar komen nadat we de afgelopen maand stil gelegen hebben. Het is ook goed om daarin weer onze taak op te pakken. Juist omdat we ons ervan bewust moeten zijn dat andere zaken ook gewoon doorgaan al is de corona-crisis op dit moment ‘top of mind’.Dit weekend vieren we Pasen. Het feest van de opstanding. Het feest van hoop. Normaal een feest waarbij we elkaar opzoeken en samen vieren. Dit jaar vieren we dit feest op afstand van elkaar maar in ons hart en in onze huizen voelen we ons wellicht meer dan ooit met elkaar verbonden.Gezegende paasdagen gewenst, in en om het huis!Sanny Brunekreeft