Poliflw

Door Don Ceder op 26 februari 2024 om 13:15

Debatbijdrage Begroting Defensie

Bijdrage Don Ceder, 6 februari 2024

Voorzitter. Alleen als we ons voorbereiden op oorlog, kunnen we voorkomen dat het oorlog wordt. Met deze woorden sloot de voormalig Commandant der Strijdkrachten, Bauer, afgelopen november zijn toespraak bij het defensiedebat van Elseviers Weekblad af. Zijn woorden zijn een parafrase van het bekende gezegde —de heer Tuinman refereerde er al aan— si vis pacem, para bellum; als je vrede wil, bereid je dan voor op oorlog. Helaas zijn we in deze fase, in dit tijdsgewricht met alles wat er in de wereld gebeurt, beland.

Voorzitter. Ik moest terugdenken aan 2020. Toen mocht ik deel zijn van een groep, de NATO 2030 Young Leaders. Dat is een groep jongeren die in opdracht van Stoltenberg als denktank aan de slag mocht met frisse ideeën over de toekomst van de NAVO in 2030. We zijn met een groepje van verschillende landen aan de slag gegaan. Voor mij als jurist, maar ook als reservist, was dat natuurlijk een prachtige ervaring. Maar, voorzitter, wat is er in die drie jaar ongelooflijk veel veranderd: Rusland, Oekraïne, Zuid-Soedan, Ethiopië, Noord-Nigeria, de gevechten in de Rode Zee, Israël, Gaza, Libanon, Syrië, Irak, Noordoost-Syrië en de aanvallen vanuit Turkije. Dat zijn allemaal conflicten die er óf al waren en aangewakkerd zijn óf zijn ontstaan en waar momenteel militaire activiteiten plaatsvinden.

De wereld is in beweging, voorzitter. Ik las ter voorbereiding van dit debat terug naar wat we toen schreven en toen ook adviseerden. We hadden acht pijlers waarvan we zeiden dat de NAVO, en dus ook Nederland als bondgenoot, er serieus mee aan de slag moest. Dat waren een aantal punten; ik wil ze even kort langslopen. Allereerst, interne veerkracht binnen de NAVO. We weten dat er in november verkiezingen aankomen in de Verenigde Staten. Sommige collega's van mij hebben het erover gehad en het baart ons zorgen. Ik vraag me af — ik zeg dit richting de voorzitter — wat wij nu al doen. Welke stappen doen wij qua voorbereiding? Maar ook: welke stappen doen wij om bijvoorbeeld met het congres te praten, om met de senaat te praten, om juist ook aan te geven wat het speelveld is, wat ook de meerwaarde is van het krachtigste bondgenootschap dat ooit op aarde heeft bestaan, het trans-Atlantische bondgenootschap, de NAVO?

Voorzitter. Ik vraag me dit ook af over Turkije. De afgelopen weken zijn er bombardementen geweest in Noordoost-Syrië, juist in een gebied waar IS-strijders, van wie er een aantal de Nederlandse nationaliteit hebben, vastzitten en mogelijk dreigen los te komen. Turkije is ook een NAVO-bondgenoot. Wat doen we daarmee? Want onveiligheid begint niet alleen buiten het NAVO-bondgenootschap, maar ook intern. Daar zien we dat ook bewegen. Ik vroeg me dus af hoe de minister de interne veerkracht ziet.

Voorzitter. Het gaat ook om de maatschappelijke veerkracht, het vermogen van de samenleving om bedreigingen te weerstaan en daarop te reageren. We zien dat de opinie, het maatschappelijke debat, overal beïnvloed wordt, namelijk via social media, via de tv en via allemaal verschillende SciOps om ervoor te zorgen dat de samenleving minder weerbaar wordt. Wat doet de minister om ons hier effectief op voor te bereiden? Is dat voldoende? Het gaat ook om de veerkracht van ons defensiespectrum, het vermogen van apparaten om zich aan te passen aan een nieuwe dreigingsomgeving.

Voorzitter. We hebben het gehad over munitie. We hebben het erover gehad dat we ons moeten voorbereiden en dat we autonoom de regie moeten nemen. We moeten ook niet voorbijlopen aan het feit dat we een van de beste cyberteams ter wereld hebben. Moeten we daar niet volop inzetten en dat verder door ontwikkelen, vraag ik aan de minister. Hoe ziet zij dat? Ik doel hierbij ook op de specialistische bezetting.

Voorzitter. Dan kom ik op de zorg voor kritische infrastructuur. In dat kader lezen we vandaag het bericht dat het ministerie van Defensie vorig jaar Chinese spionagesoftware op een computersysteem van de krijgsmacht heeft gevonden. Het ging om geavanceerde malware die is geplaatst door een Chinese staatsinstelling. Ik vraag me af of de minister hierop kan reageren. Welke maatregelen zijn er genomen? Is er vitale informatie verkregen?

Voorzitter. Dan de economische veerkracht. We zien dat de samenleving onder druk staat door de inflatie en de energiecrisis. Ook dat is een vorm van oorlog. Ik vraag mij af hoe we Defensie mede hierop kunnen laten inspelen, om te voorkomen dat deze schokken onze veiligheid en weerbaarheid beïnvloeden.

Voorzitter. Tot slot kom ik op de veerkracht van de ruimte. We moeten ervoor zorgen dat de ruimtevaartmiddelen niet in gevaar komen. Denk hierbij aan satellieten. Heel veel gebeurt momenteel in de ruimte. In de memorie van toelichting bij de begroting lees ik hier kort iets over, maar ik vraag me af of we niet veel meer moeten gaan samenwerken met de wetenschap en met weerinstituten om gebouwen, apparaten en technologie in dual use te gebruiken om ervoor te zorgen dat we voorbereid zijn op mogelijk toekomstige manieren van oorlog voeren. Dat zal namelijk ook via de ruimte plaatsvinden.

Voorzitter. Het is veel gegaan over Oekraïne. Het is duidelijk dat de urgentie om Oekraïne te steunen steeds groter wordt. Daarom hebben we het gehad over munitie. We maken ons zorgen over de ontwikkelingen in Amerika. De oorlog in Oekraïne vraagt dat wij ook steun blijven betuigen. Ik ben blij dat een aantal Kamerleden die eerder de steun als wankel hebben geuit vandaag ook weer hun steun hebben uitgesproken. Dat is belangrijk. Ik hoop dat een nieuw kabinet — in mijn tekst stond "de formerende partijen", maar ik weet niet wat de status daar nu van is — dat ook serieus neemt.

Voorzitter. Het is gegaan over achterlopende munitieproductie. Een echt duidelijk antwoord heb ik nog niet gehoord. Hoe gaan we op korte termijn de productie opvoeren? Er is een belofte gedaan. Europa had Oekraïne 1 miljoen granaten beloofd, maar kwam niet verder dan 500.000. Ik weet dat er plannen zijn en ik weet dat de heer Boswijk een motie heeft, maar wat is er op korte termijn mogelijk? Want het is noodzakelijk dat we dat gaan doen.

Voorzitter. We halen de NAVO-norm van 2% niet, ondanks beloftes. We kunnen het wél halen als we nu zouden besluiten mee te doen aan de gezamenlijke verwerving van de Leopard 2A8, waartoe Duitsland ons uitgenodigd heeft. Laten we dat doen, want dat is goed, en daarnaast voldoen we daarmee aan de belofte van 2%.

Voorzitter. De Russische aanval op Oekraïne heeft plotseling ook de langlopende discussie over de eigen tanks een duidelijke richting gegeven. Onze conclusie is dat we deze nodig hebben en snel ook. Ik hoop dat de minister dat kan beamen, want regeren is vooruitzien.

Voorzitter, ik ga richting een afronding. We hebben eerder een motie gesteund van de heer Erkens over het dienverlof. Die is ook aangenomen vandaag. Daar ben ik blij mee. Gefeliciteerd. Ik vraag me af wat dat op korte termijn betekent. Hoe kunnen we ervoor zorgen dat dit snel geïmplementeerd kan worden?

Voorzitter. Ik wil afsluiten door de mensen te bedanken die nu overzees Nederland aan het dienen zijn, die voor recht en vrede staan. Ik wil ook stilstaan bij hen die thuis zijn, die soms in angstige momenten moeten stilstaan, en niet weten of soms niet horen van hun geliefde.

Voorzitter. Vrede is niet vanzelfsprekend. Ik wil hier opnieuw mijn steun blijven uitspreken aan hen die deze vrede hier mogelijk maken.

Dank u wel.

Het geweld in Gaza moet stoppen. Wij accepteren niet dat er steeds meer onschuldige slachtoffers vallen en dat hulp nauwelijks wordt toegelaten. De Nederlandse regering moet zich duidelijk uitspreken: er moet onmiddellijk een staakt-het-vuren komen. Teken de petitie als je deze oproep steunt!

De aanval van Hamas op 7 oktober op onschuldige Israëlische burgers was afschuwelijk en veroordelen wij in de scherpst mogelijke bewoordingen. De gegijzelde burgers moeten direct worden vrijgelaten.

Door de grootschalige bombardementen van het Israëlische leger zijn al meer dan 1 miljoen Palestijnen op de vlucht en al ruim 11.000 gedood, waaronder duizenden kinderen. Dit is in strijd met het internationaal recht. Er is een gigantisch tekort aan water, voedsel en medicijnen. De blokkade van Gaza moet zo snel mogelijk worden opgeheven.

Er worden wapens vanuit Nederland aan Israël geleverd. Bijvoorbeeld onderdelen voor JSF-straaljagers waarmee steden in Gaza worden gebombardeerd. In de Eerste Kamer ligt zelfs een verdrag voor waarmee de militaire samenwerking tussen Israël en Nederland wordt versterkt.

Daarom doen wij de volgende oproep:

Er moet onmiddellijk een staakt-het-vuren komen. Alle inspanningen moeten erop gericht zijn dat de bevolking in Gaza wordt geholpen en de gegijzelde Israëliërs worden vrijgelaten.

Nederland moet direct stoppen met wapenexport richting Israël. Het verdrag waarmee de militaire samenwerking tussen Nederland en het Israëlische leger wordt versterkt moet van tafel.

Onderhandelingen moeten worden gestart om te komen tot een duurzame twee-staten-oplossing waarin de Palestijnse en Israëlische bevolking in veiligheid en vrede kunnen leven.

Deze week is het 78 jaar geleden dat de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki vernietigd werden door een kernbom. De wereldwijde impact was enorm, zo blijkt ook uit de film Oppenheimer. De bedenker besefte maar al te goed: deze wapens mogen nooit meer gebruikt worden.

Het aantal staten dat kernwapens bezit en het aantal kernwapens is sindsdien echter enorm gegroeid. Pogingen om kernwapens te verbieden zijn niet geslaagd. In de oorlog in Oekraïne heeft Poetin al vele malen met de inzet van kernwapens gedreigd. Het is tijd voor nieuwe initiatieven.

In juni publiceerde het gerenommeerde onderzoeksbureau SIPRI het jaarlijkse overzicht van kernwapens in de wereld. ‘We komen in een van de gevaarlijkste periodes in de menselijke geschiedenis’, aldus SIPRI-baas Dan Smith. Het SIPRI maakt zich zorgen omdat het aantal inzetbare kernwapens oploopt en omdat landen hun moderniserings- en uitbreidingsplannen voortzetten.

Wapenbeheersingsverdragen

Tussen 1972 en 1990 hebben de VS en de Sovjet-Unie vele wapenbeheersingsovereenkomsten gesloten. Ook na de val van de Sovjet-Unie werden enkele betekenisvolle verdragen getekend, zoals bijvoorbeeld het verdrag dat kernproeven beëindigt. De laatste vijf jaar zijn de belangrijkste een voor een opgezegd.

Russische kernwapens in Belarus

Rusland zegt inmiddels kernwapens in Belarus te hebben geplaatst. SU-25 straaljagers zullen Russische kernwapens gaan dragen. De bemanning is in die constructie Belarussisch. Dit beleid wordt nuclear sharing genoemd, het delen van kernwapens (zoals Nederland Amerikaanse kernwapens herbergt in Volkel). Het is verboden op grond van het Non-Proliferatieverdrag (NPV), maar landen doen het toch. De Russische aankondiging is een ernstige escalatie van de oorlog in Oekraïne en verhoogt de urgentie om tot een kernwapenvrij Europa te komen.

Ook de Verenigde Staten voorzien modernisering van hun tactische kernwapens in West-Europa. Op korte termijn komen geheel vernieuwde kernwapens naar Nederland. Volgens de regering gaat het daarbij níet om overtreding van het NPV, omdat dit beleid al stamt van vóór de instelling van het NPV en indertijd de Sovjet-Unie akkoord zou zijn gegaan. Gezien de geheimhouding valt dat echter niet te controleren door het parlement…

De huidige atoombom in Nederland (de B-61-11) gaat terug naar Amerika en de F-35 (JSF) krijgt een nieuwe, sterk ‘verbeterde’ bom: de B-61-12. Ondanks enorme geheimzinnigheid, weten we dat ook Nederlandse piloten trainen met het afvuren van kernwapens. Mijn motie om hierover veel meer openheid te geven werd afgedaan met een obligate Kamerbrief. Gezien de veiligheidsrisico’s heeft de bevolking in de omgeving van het Brabantse Volkel recht op veel meer informatie. Toch houdt de regering zich op de vlakte.

Plan Arias

Te midden van deze gevaarlijke ontwikkelingen en de toch al rampzalige oorlog in Oekraïne, wreekt zich het afbreken van diplomatieke betrekkingen en het wegvallen van verdragen over kernontwapening. Om een rampzalige kernoorlog te voorkomen, moet de internationale gemeenschap opnieuw beginnen. Daarbij wijs ik op de voorstellen van de voormalige president van Costa Rica en Nobelprijswinnaar Oscar Arias.

De Nederlandse regering zou op grond daarvan moeten aandringen op internationale onderhandelingen over een kernwapenvrij Europa. Dat kan in stappen, waarbij terugtrekking van Russische troepen uit Oekraïne eveneens een belangrijk doel is. Daarbij moet Nederland een moratorium voorstellen op de modernisering van de kernwapens in Volkel. Dat moet leiden tot stapsgewijze onderhandelingen over terugtrekking van kernwapens uit heel Europa (dus ook uit Belarus). Ook het beëindigen van de Russische bezetting van Oekraïne moet deel uitmaken van deze onderhandelingen. Deze suggesties bieden een uitweg uit de oorlog in Oekraïne en een perspectief op een kernwapenvrij Europa.

Wie de film Oppenheimer heeft gezien, is opnieuw doordrongen van het enorme risico van kernwapens en de bijbehorende wapenwedloop. Daarom zijn onderhandelingen over kernontwapening hard nodig. Om een herhaling van Hiroshima te voorkomen.

Nooit laten afweten, altijd doorgaan. Dat was zijn lijfspreuk. Spier behoorde tot de generatie die ‘als kind oud is geworden’. Hij zag 48 onderduikplekken, zat in concentratiekamp Amersfoort, meldde zich als vrijwilliger bij het Engelse leger en voegde zich na zijn opleiding bij de Royal Marine-commando’s. Als officier bij de Koninklijke Landmacht verbleef hij twee jaar in Indonesië. Bij de Allied Forces Radio in Batavia leerde hij schrijven en werd later journalist voor Het Parool. Na het zien van de eigenhandige verbouwing van zijn huis, moedigde Rietveld hem aan om zich om te scholen tot architect. Spier volgde dat advies, kreeg bekendheid dankzij zijn pakhuizen en zag het hoofdpostkantoor in Amsterdam als zijn laatste grote project.

‘De nieuwe generatie paart een gebrek aan betrokkenheid aan een grote mate van egoïsme. Daar zie ik een groot probleem in,’ zei Spier in een interview met de Volkskrant in 1995. Wij danken hem dat hij zo’n groot deel van zijn eigen leven onzelfzuchtig heeft gewijd aan zijn land, de mensen om hem heen en het vrijzinnig democratisch denken van D66.

Onze gedachten zijn bij zijn nabestaanden.

“Samenwerking zit in het DNA van de krijgsmacht. Het verbreden en verdiepen van de samenwerking met onze partners en bondgenoten is heel belangrijk, juist nu. Net als Nederland verhogen ook andere Europese landen hun defensie-uitgaven. Zo investeert bijvoorbeeld Duitsland fors in de krijgsmacht. Dit is dus het moment om meer en slimmer samen te werken. Zodat meer budget zich ook vertaalt in een sterkere krijgsmacht en een veiliger Europa. Denk aan de gezamenlijke ontwikkeling en aanschaf van materieel. Zo kunnen we het werk van onze militairen veiliger en makkelijker maken. Via de EU kunnen we standaardisatie stimuleren. Nederland zal daar komende periode een voortrekkersrol in vervullen.”

Vanaf volgend jaar zullen nieuwe Amerikaanse kernwapens worden geplaatst in Volkel. Op vliegbasis Volkel staan nu Nederlandse piloten klaar om met hun F-16's de B-61-11 te gebruiken. De F-16's en haar bommen worden vervangen. Die bommen zijn voor de F-35 die wordt uitgerust met de nieuwe B-61-12.

Dat is aanleiding om komende zaterdag naar Volkel te gaan om tegen vernieuwing van de Nederlandse kernwapentaak te protesteren. Deze actie is onderdeel van een internationale beweging. Ook in Duitsland (op de basis in Büchel), Italië (Aviano) en België (Kleine Brogel) worden dezelfde kernwapens verwacht voor de luchtmacht van die landen. In Duitsland was er begin september al een start voor de campagne en in België en Italië zullen komend weekend soortgelijke acties worden gehouden. Ook de luchtmachten van deze landen worden verantwoordelijk gehouden voor het oefenen en desnoods gebruiken van dit wapen.

De hoogspanning over kernwapens van de afgelopen 75 jaar leek afgenomen maar is nooit weggeweest. Niet alleen lopen recent wereldwijd de spanningen op over de raketten en kernwapens van Noord-Korea en geldt die spanning ook voor Iran dat uranium verrijkt waarmee een atoombom gemaakt zou kunnen worden. Ook de VS en Rusland maken nieuwe plannen voor kernwapens. Dat heeft gevolgen voor Europa en Nederland in het bijzonder.

De spanningen van de laatste jaren in Europa krijgen opnieuw het karakter van een Koude Oorlog, met grote gevolgen voor de veiligheidssituatie. Na het opzeggen van tal van verdragen, zoals het INF-verdrag, ten gunste van wapenbeheersing is dat zeer verontrustend. De NAVO zegt zich bewust te zijn van de grote risico's die kernwapens met zich meebrengen. Zij stelt aan kernontwapening te willen werken. Dat is zeker de wens van de overgrote meerderheid van de Europese bevolking, blijkt uit elke enquête. Daarom is het tegenstrijdig dat met dit beleden voornemen nieuwe kernwapens gepland zijn.

Het eerste wat nu moet gebeuren is volledige openheid geven over deze plannen en een democratisch debat voeren. De Nederlandse regering en de NAVO moeten openheid geven over wat nu de precieze plannen zijn. Wij weten dit alleen van Amerikaanse wetenschappers die de kleine lettertjes bestuderen. Het Nederlandse parlement moet kunnen debatteren en beslissen over deze kernwapenplannen. Het zou ongehoord zijn als deze bommen in stilte worden geplaatst.

Bij herhaling hebben we de afgelopen 20 jaar gepleit voor atoomontwapening. Niet alleen door Nederland maar alle kernwapenlanden. De regering moet zo spoedig mogelijk toelichten wat de plannen zijn met de vervanging van de B-61. Zij moet dit plan aan het parlement voorleggen.

In het licht van de oplopende spanning over en met kernwapens overal in de wereld is het nodig van kernontwapening een politieke prioriteit te maken. We moeten af van de ononderbroken dreiging van een kernwapenoorlog. Zonder kernontwapening kan Europa niet veilig zijn. Het is nodig om via de genoemde stappen te werken aan een kernwapenvrij Europa.

Al jaren zet Belhaj zich in om Afghaanse tolken te helpen. Afghaanse tolken hebben met gevaar voor eigen leven bijgedragen aan de veiligheid van onze militairen en daarmee aan het succes om de militaire missies veilig te kunnen uitvoeren. Samen met collega-Kamerleden maakte ze plannen om voor de tolken een speciale uitzondering te maken in de asielprocedure, de zogenaamde tolkenregeling. En nadat de Taliban de macht kreeg in Afghanistan, maakte ze een plan om niet alleen tolken, maar alle Afghanen die Nederland hebben gediend, gebruik te laten maken van die procedure.

Helaas bleven de versnelde resultaten uit. Momenteel zitten er nog 22 tolken in Afghanistan. Daarom vroeg ze de minister van Defensie of er nog tolken vastzitten in Afghanistan die zich in juni of eerder hadden aangemeld om te vertrekken. Bovendien wilde ze weten waarom de minister er voor koos om commerciële vluchten in te zetten in plaats van de tolken met militaire vluchten mee te nemen.

Volgende week komt de Amerikaanse president Joe Biden naar de NAVO-top in Brussel. Eén van de grote actuele onderwerpen op de top is wapenbeheersing, ontwapening en non-proliferatie. Dat is een onderwerp te midden van bewapeningsplannen en een Koude Oorlogssfeer. Kernwapens zijn levensgevaarlijk en in een Koude Oorlogssfeer met zowel Rusland als China moeten ontwapening en diplomatie voorop komen te staan. In deze verslechterende omstandigheden in Europa kunnen de bestaande kernwapens niet onbesproken blijven.

Minister Bijleveld van Defensie en minister Kaag van Buitenlandse Zaken lieten de Kamer onlangs weten dat ontwapening onverminderd van belang is. Als covid het toelaat, zal er waarschijnlijk in augustus een ‘toetsingsconferentie’ van het non-proliferatieverdrag plaatshebben. Daar moet de verspreiding van kernwapens naar nieuwe landen worden voorkomen. Maar ook zouden er concrete aansporingen voor kernwapenontwapening moeten worden gedaan. Het is van belang dat Nederland in de aanloop naar de komende NAVO-top, maar ook die van december dit jaar, laat zien dat zij een einde wil maken aan de atoomwapenwedloop op eigen grondgebied.

Er zijn namelijk plannen om kernwapens te moderniseren. De F-16 wordt binnenkort vervangen door de F-35, voorheen bekend als JSF. Bovendien wordt de bom die nu onder de F-16 hangt, vervangen door een gemoderniseerde kernbom voor de F-35. Die bom heet B- 61-12. Nederland deelt de kernwapens met de Amerikanen. Niet alleen liggen ze op Nederlands grondgebied in Volkel, maar ook lopen we het risico dat Nederlandse piloten op een nare dag verplicht worden dit wapen af te werpen. Een dergelijke afspraak van nuclear sharing bestaat er ook tussen de VS en België, Duitsland, Italië en Turkije. In totaal gaat het waarschijnlijk om zo'n 100 atoomkoppen in vijf Europese landen.

Ik vraag de regering concrete plannen te maken om afscheid te nemen van de atoomtaak. In 2013 steunde een meerderheid van de Kamer mijn motie: geen kernwapens onder de JSF. Dat moet het uitgangspunt zijn. Het zou goed zijn als de regering – bij voorkeur samen met de andere NAVO-landen die een nucleaire taak hebben (België, Duitsland, Italië, Turkije) - aan de NAVO en de VS meldt dat van deze taak wordt afgezien. De fracties van de politieke partijen die nu nadenken over een regering zouden dit plan moeten steunen. Bedenk ook dat er in Duitsland verkiezingen voor de deur staan en dat er een kansrijke partij is, de Grünen, die af wil van de atoomtaak.

Maar hier moet het niet bij blijven. Laten we het goede voorbeeld geven, laten we streven naar een Europese kernwapenvrije zone. Dus ook inclusief Frankrijk en Groot-Brittannië. Uiteindelijk moeten alle kernwapens de wereld uit. Dat is in lijn met het onlangs aangenomen VN-verdrag tegen kernwapens. In januari 2022 is de eerste conferentie van landen die dit VN-verdrag hebben ondertekend. Het is belangrijk dat Nederland daar aanwezig is, op zijn minst als waarnemer, maar liefst met buurlanden die ook kernwapens delen met de Amerikanen.

Vervolgens, in de komende regeerperiode, kunnen we het VN-verdrag op het verbod van kernwapens tekenen - met zoveel mogelijk bondgenoten. Dan komt eindelijk een eind aan de verouderde wapenwedloop met deze massavernietigingswapens.

Wetenschappers waarschuwen al jaren voor de ontwikkeling van volledig autonome wapensystemen. Sinds de ontwikkeling van onbemande gevechtsdrones, die op afstand worden bestuurd, zijn de ontwikkelingen steeds sneller gegaan. Belhaj: ‘Het grote verschil met een onbemande, bestuurbare drone en een volledig autonoom wapensysteem is dat er altijd nog een menselijke vinger aan de trekker zit. Niet in het vliegtuig, maar wel achter de computer waarmee de drone bediend wordt. Hoe vervelend het ook is, er zal helaas altijd ergens op de wereld een gewelddadig conflict zijn. Ook Nederland wordt in sommige gevallen gedwongen om met geweld op te treden. Dat geldt ook voor onze NAVO-bondgenoten en andere Europese legers. Het is onacceptabel dat in oorlogssituaties volledig zelfstandige wapensystemen worden ingezet, of dat nu door terroristische groepen is of NAVO-legers. Geweld bewaar je als optie tot je echt niet meer anders kan, omdat het bijna kwestie van leven en dood is. Een menselijk oordeel hoort daar vanzelfsprekend bij.‘

‘De onderste steen boven‘ is de titel van het boek dat SP-Kamerlid Sadet Karabulut vrijdag uitbrengt over het werken met giftige stoffen bij Defensie. Karabulut roept daarin Barbara Visser, de staatssecretaris van Defensie, op om een schadefonds voor alle werknemers van Defensie en hun nabestaanden op te richten. Dit fonds moet een ruimhartige algemene schadeloosstelling uitkeren aan al die mensen die bij Defensie hebben gewerkt met giftige stoffen. Doel van het fonds is gerechtigheid voor iedereen. Al tientallen jaren is bij Defensie bekend dat personeel moet werken met giftige stoffen die slecht zijn voor de gezondheid. Die stoffen zouden moeten worden verbannen, of afdoende veiligheidsvoorschriften zouden ervoor hebben moeten zorgen dat personeel niet ziek werd. Dat is beide niet gebeurd.

‘De onderste steen boven’ was het devies van minister Hennis toen zij in 2014 de opdracht gaf voor wetenschappelijk onderzoek naar het werken met chroom-6 bij de zogeheten POMS-depots. Dat zijn Amerikaanse depots in Brunssum, Eygelshoven, Coevorden, Vriezeveen en Ter Apel waar Nederlands personeel in opdracht van Defensie onderhoudswerk verrichtte aan Amerikaans wapens die wereldwijd werden ingezet. Daarbij werd gewerkt met een groot aantal giftige stoffen.  Het RIVM kreeg opdracht tot het maken van drie rapporten. Eén ervan over werken met chroom-6 in de POMS-depots kwam in 2018 uit. Een tweede over het werken bij de POMS met het verfmengsel CARC kwam in maart 2020 uit en het laatste over werken met chroom-6 en CARC moet eind het jaar uitkomen.

Het boek geeft een overzicht van de discussie over het werken met giftige stoffen sinds 1998. Daarnaast zijn drie uitvoerige interviews opgenomen met mensen die gewerkt hebben met giftige stoffen in aanraking zijn gekomen. Een POMS-arbeider, een schilder bij de luchtmacht en een weduwe van een POMS-arbeider. De positie van nabestaanden is nog steeds niet goed geregeld, concludeert Karabulut.

Karabulut: ‘Hoewel Defensie de opdracht gaf om de onderste steen boven te krijgen is dat nog niet gelukt. Het Defensiepersoneel moet daarom genoegdoening krijgen voor het feit dat Defensie willens en wetens mensen heeft blootgesteld aan deze gevaarlijke stoffen. Het bedrag zou alleen veel hoger moeten zijn. Het tweede is een blijvend onderzoek naar de gevolgen van het werken met alle giftige stoffen bij Defensie.’ Het voorbeeld van een algemeen schadefonds is er al. Dat is het asbestfonds. Daarbij gaat het om één ziekmakende stof. Karabulut: ‘Bij Defensie is gewerkt met een heleboel gevaarlijke stoffen. In mengsels door elkaar heen. Zo’n fonds moet er op korte termijn ook komen voor mensen die met chroom-6 en alle andere giftige stoffen hebben gewerkt. Daarnaast moet de zoektocht naar de werking van gevaarlijke stoffen moet doorgaan, ook na het derde rapport van de RIVM’.

Karabulut hoopt dat in het najaar van 2020 een structurele oplossing voor het Defensiepersoneel wordt gevonden.