Voorgevormde bh's, opgevuld met schuimrubber voor meisjes van tien jaar. Of een advertentie voor een kinderjurkje met de tekst "Ook zij kan mee op mannenjacht!" (1) Ik heb het hier niet over de nieuwste kledinglijn van Kim Kardashian (bekende Amerikaanse influencer), of een sketch van een cabaretier. Nee, dit betreffen advertenties voor kinderkleding uit Amerikaanse tijdschriften in 1960! Het waren deze voorbeelden die ervoor zorgden dat ik vorig jaar echt geïnteresseerd raakte in het boek dat Betty Friedan in 1971 schreef met de titel Het Misverstand Vrouw, over de misleiding van de huisvrouw en haar mogelijkheid tot zelfverwerkelijking. Dit kan alleen in 'het land van de onbegrensde mogelijkheden’, dacht ik.
De geadverteerde kleding bood niet meer mogelijkheden tot zelfexpressie middels kleding, het bood geen vrijheid van keuzes. Het was zelfs niet eens alleen gericht op geld verdienen. Het was vooral een uiting van de zeer snel opgekomen trend waarbij meisjes uit de middenklasse heel jong trouwden, kinderen kregen en de rest van hun leven thuis bleven als huisvrouw. Een trend die het leven van veel van deze vrouwen soms onleefbaar maakte.
Het thema van Internationale Vrouwendag 2023 is; Onbeperkt leefbaar. Een pandemie, opwarming van de aarde, een stikstofcrisis, de oorlog in Oekraïne en de vluchtelingencrisis, overal personeelstekort en woningnood, het zijn een aantal problemen die genoemd worden op de Nederlandse website van Internationale Vrouwendag.(2) De vraag van de schrijver van het stukje is daarbij: Wat kunnen vrouwen doen om ons leven weer onbeperkt leefbaar te maken? Ik ben geen groot fan van deze formulering, onder andere vanwege het woord 'weer', wat suggereert dat het leven ooit wel onbeperkt leefbaar was. Dat betwijfel ik sterk. Was de vrouwenstaking in 1908, die de kiem was voor het ontstaan van Internationale vrouwendag, niet juist omdat de situatie voor veel vrouwen 'onleefbaar' was?
Onbeperkt?Het verlangen naar iets onbeperkts is volgens mij niemand vreemd. Het lijkt wel of mensen altijd streven naar – of vechten voor iets onbeperkts. Je zou het ook bestaanszekerheid kunnen noemen; onbeperkt toegang tot voedsel, tot warmte, tot voortplanting, tot onderdak, tot beweging, tot contact, enzovoort. In onze maatschappij kunnen we veel dingen onbeperkt doen, zolang we er maar voor betalen: Onbeperkt bellen, onbeperkt tapas eten, onbeperkt series kijken, onbeperkt muziek luisteren, onbeperkt sporten, onbeperkt musea bezoeken. Dingen waar we van genieten en die soms goed voor ons zijn, soms minder goed. Het feit dat we er voor moeten betalen geeft al aan dat er wel degelijk beperkingen zijn; namelijk voor degene die niet heeft betaald. Wat te denken van onbeperkt je mening geven, onbeperkt vrouwen naroepen, onbeperkt bomen kappen, onbeperkt vlees eten, onbeperkt mensen op het internet bedreigen, onbeperkt privégegevens hacken? Sommigen vinden het misschien prima, maar er zijn genoeg mensen die dit toch op z'n minst een twijfelachtig rijtje vinden. Het levert ongetwijfeld een scala aan mogelijkheden op voor degene die het doet, maar de gevolgen kunnen voor naderen wel degelijk een beperking vormen
Onbeperkt… is het mogelijk en moeten we het willen? Laten we dat eens bekijken met het boek van Friedan ernaast. Een boek over beperkingen en mogelijkheden, niet opgelegd door de wet, maar ontstaan door de cultuur.
Een vervalst beeldEerst een economische crisis, toen de tweede wereldoorlog, vervolgens een atoombom. Toen dat alles voorbij was verlangden zowel mannen als vrouwen in Amerika naar een warm thuis. Maar de Amerikaanse soldaten waren te oud geworden om terug te gaan naar hun moeders. Tijdens de Tweede Wereldoorlog hadden veel vrouwen gewerkt en met behulp van huishoudsters en crèches het huishouden en de maatschappij draaiende weten te houden zonder man. Maar nu de oorlog voorbij was wilden de mannen hun oude levens en hun banen weer terug. Waar de vrouwen daarvoor nog vochten voor stemrecht en het recht om zelfstandig geld te verdienen, daar werd daar in de jaren ’50 en ’60 gelachen om die zielige vrouwen die perse zoals mannen hadden willen zijn en hun vrouwelijkheid daarvoor hadden verloochend. Huisvrouw zijn werd de grote bestemming van iedere vrouw.
Mooi, gezond, ontwikkeld, in staat om zelf de huisraad en huishoudelijke apparaten te kiezen. Gelijkwaardig aan de man, maar anders. Een echte vrouw. Een drogbeeld noemt Betty Friedan het. Friedan beschrijft in haar boek de situatie van huisvrouwen uit de middenklasse in het midden van de twintigste eeuw in de VS. Ze bespreekt het probleem, het probleem waar niet over gesproken werd, maar waar bijna iedere vrouw in haar eentje mee worstelde.
Friedan ziet een aantal belangrijke factoren die bij hebben gedragen aan het drogbeeld van de ideale huisvrouw en de werkelijkheid van eenzame, gefrustreerde, neurotische huisvrouwen. Voor haar boek heeft ze veel vrouwen geïnterviewd, maar ook interviews en onderzoeken gedaan in verschillende branches die invloed hadden op de beeldvorming en het gedrag van mensen. In eerste instantie gaven de vrouwen aan geen probleem te hebben met hun rol als moeder en huisvrouw. Maar meer dan de helft van de vrouwen die Friedan interviewde had psychische hulp en meer dan de helft slikte kalmerende middelen. Allen waren het intelligente goed opgeleide vrouwen, die hun talenten niet of nauwelijks in konden zetten. Bovendien leken ze daar geen tijd voor te hebben, ze hadden het zo verschrikkelijk druk met het huishouden. "Het bedrieglijke beeld van het vrouw-zijn houdt in dat het de hoogste waarde en de enige verplichting van de vrouw is, haar eigen vrouwelijkheid te vervullen.”(3)
Ook in andere landen volgde een geboorte-explosie (babyboom) na de tweede wereldoorlog, maar Amerika spande de kroon. Er werd steeds jonger getrouwd, niet zelden al op de middelbare school. Toen bleek dat deze jeugd-huwelijken vaak niet zo goed verliepen, werd er gepleit voor huwelijkscursussen op middelbare scholen, wat het jong trouwen alleen maar verder aanmoedigde. Zestig procent van de meisjes brak hun studie af om te gaan trouwen of omdat ze bang waren dat teveel ontwikkeling slecht voor hun huwelijk zou zijn. (4) Hoe kwamen de jongeren aan deze ideeën?
Freud en de FunctionalistenDe theorieën van Sigmund Freud, grondlegger van de psychoanalyse, waren in die tijd erg populair en werden actief gebruikt en aangehaald. Friedan betreurt het dat zijn fouten en vooroordelen niet zijn verbeterd, maar voorzien werden een "nog dikkere laag pseudo-wetenschappelijk cement." (5) Freud hield vast aan strenge Victoriaanse ideeën waarbij alles al leek voorbestemd en vastgelegd. "(...) de volgelingen van Freud konden de vrouw alleen zien binnen het raam dat door Freud was bepaald: inferieur, kinderlijk, hulpeloos en met geen enkele mogelijkheid op geluk tenzij zij zich erin schikte het passieve object van de man te zijn."(6)
De starre Freudiaanse ideeën waren nog tot daar aan toe geweest, als niet op dat moment het zogenoemde 'functionalisme' zijn intrede had gedaan, als zijtak van de Amerikaanse sociale wetenschappen. Het functionalisme was ontstaan in een poging de sociale wetenschappen wat “wetenschappelijker” te maken door menselijke instellingen te bestuderen en omschrijven in termen van hun ‘structuur’ en hun ‘functie’ in het maatschappelijk geheel. (7)
De methode werd toegepast op het gezinsleven en was steeds gericht op aanpassen aan de maatschappij. Het grote probleem van het Functionalisme was volgens Friedan dat het uitging van een volledig starre maatschappij. 'Dat wat is' werd vertaald met 'dat wat moet'. Omdat het nu zo is, zal het altijd zo moeten zijn. Friedan meende dat het Functionalisme op die manier een belemmering voor wetenschappelijke vooruitgang was geworden. "Door aan het biologische aspect van ‘de rol van de vrouw’ een absolute en schijnheilige waarde toe te kennen zette het Functionalisme de Amerikaanse vrouw als het ware in de diepvrieskast, net als Doornroosje die op de Sprookjesprins wachtte die haar wakker zou maken terwijl, buiten die magische cirkel, de wereld gewoon doordraaide."(8)
Kortom, de houdbaarheidsdatum van het Functionalisme was snel bereikt en het leven dat slechts bestond uit aanpassen aan dat wat was, bleek zeer beperkt leefbaar. Toch heeft het nog een grote uitwerkingen gehad op de vrouwen en meisjes van toen.
Lespakketten, tijdschriften en reclamesHet aantal afgestudeerde en werkende vrouwen was in die tijd veel lager dan voor de tweede wereldoorlog. Colleges en universiteiten werden sceptisch, ongeacht hoe capabel en ambitieus sommige meisjes ook waren, en sommige professoren verklaarden dat niet langer een op de drie van de beschikbare plaatsen aan vrouwen moest worden verspild. (9)
Friedan merkte tijdens haar interviews zelf ook dat veel meiden hun studie als een vervelende en noodzakelijke tussenfase zagen en dachten dat het echte leven pas begon als ze getrouwd waren. Daarbij was getrouwd zijn een doel op zich. Ze leken zich actief te verdedigen tegen werkelijke interesse voor datgene dat ze studeerden.(10) Ook docenten begonnen een andere opvoeding en aanpak van meisjes te hanteren. Er werd meisjes aangeraden een makkelijker opleiding te gaan doen, waar het veel 'gezelliger' was en waar ze alles zou leren wat ze moest weten als ze trouwde. (11) Meisjes werden al jong gereduceerd tot hun biologische functie in lesplannen die zich richtten op aanpassen. "Onder de titel: de bij-de-tijdse tiener geeft het praktische adviezen over 'wat je wel en niet moet doen bij afspraakjes' aan meisjes van elf, twaalf en dertien jaar; een soort vroege of gedwongen erkenning dus van hun seksuele functie."
Die speciale opvoeding voor meisjes leidde tot een gebrek aan identiteit bij vrouwen, wat dan weer werd opgelost door zo vroeg mogelijk te trouwen.
Maar niet alleen de lespakketten veranderden in rap tempo. Friedan ziet hoe in de loop van zo’n vijftien jaar de inhoud van de tijdschriften voor vrouwen compleet veranderde. De verhalen over avontuurlijke en ambitieuze vrouwen werden vervangen door verhalen over jonge huisvrouwen. Artikelen waren steeds meer gericht op huishouden en de opvoeding van kinderen. De redacteuren, die een aantal jaar daarvoor nog vrouw waren geweest, waren nu bijna allemaal man. Mannen die van de oorlog waren terug gekomen en droomden van een mooi lief meisje dat zorgde voor een warm en knus huishouden. En ze meenden dat vrouwen niet geïnteresseerd waren in politiek en actualiteit. Pijnlijk en ironisch is het voorbeeld van de redacteur die bezoek krijgt van een voorvechter van de strijd voor rassengelijkheid. De reactie van de redacteur op het pleidooi: "Jammer dat ik dit verhaal niet kwijt kan. Het is gewoon niet te koppelen aan de wereld van de vrouw."(12)
Het andere deel van de redacteuren was meer geïnteresseerd in zoveel mogelijk verdienen aan het plaatsen van advertenties. En die advertenties waren gericht op het kopen van spullen voor in het huishouden. De huisvrouw was een goed economisch afzetgebied, zo ontdekte Friedan. Ondanks de opkomst van allerlei huishoudelijke apparaten die het huishouden een stuk makkelijker maakten, was het ideaalbeeld nog steeds dat de vrouw thuis bleef. En daar werd handig gebruik van gemaakt. Friedan hoefde niet veel moeite te doen om hier achter te komen. De gegevens werden haar zo aangereikt, niemand in de industrie maakte er een geheim van. "Maar pagina na pagina gaven deze diepte-onderzoeken blijk van hun schrander en opgewekt besef van het lege, doelloze, oncreatieve en zelfs seksueel vreugdeloze leven dat de meeste Amerikaanse huisvrouwen leiden. In zijn eigen wat cynische woorden toonde de meest hulpvaardige van deze 'verborgen verleiders' mij aan wat het doel was van het handhaven van de Amerikaanse vrouwen in hun functie als huisvrouw: de leegte ontstaan door hun gebrek aan identiteit en aan doelgerichtheid kan omgezet worden in dollars.” (13) Hierbij werd vooral erop aangedrongen jonge tieners te beïnvloeden, daar zat de toekomst in. Reclamemakers zagen er een uitdaging in om producten zo aan te prijzen dat het de vrouwen een gevoel van voldaanheid en eigenwaarde gaf. Dus richten ze zich niet op producten waarmee vrouwen tijd over zouden houden om alsnog een baan te vinden en zich minder met het huishouden bezig te houden (en dus minder te kopen), nee, ze ontwikkelden producten waarbij vrouwen ook zelf iets moesten doen en bedenken, een product dat zogenaamd iets vroeg van de creativiteit van vrouwen en wat blijk zou geven van haar vermogen om het gezin draaiende te houden. De huisvrouw werd als deskundige neergezet. Enerzijds gaf haar dat een status en tevens ook het gevoel dat ze boven de maalstroom van het huishouden uitstijgt en meedoet aan de wetenschap door te zoeken naar betere manieren om bepaalde dingen te doen.(14) Daarmee werd een veel gunstiger klimaat geschapen voor de verkoop van huishoudelijke apparaten en producten.
ZelfverwerkelijkingEr waren weliswaar vrouwen die niet gelukkig waren in hun rol, maar haar man en kinderen hadden er wel profijt van, of niet?
Opvallend was dat hoe harder de goedopgeleide moeders hun best deden een 'echte vrouw' te zijn, hoe meer ze gedrag vertoonden dat gewoonlijk als typisch mannelijk werd gezien; ze was de drijvende kracht achter iedereen, regeerde met ijzeren hand het huishouden en was erg dominant. (15) Een deel van de moeders was dusdanig gefrustreerd dat zij dit botvierden op hun kinderen en man. In tegenstelling tot wat vaak beweerd werd, waren het niet de werkende moeders die neurotische kinderen kweekten. Nee, het waren de moeders die geen enkele activiteit voor zichzelf ondernamen en zelf geen identiteit hadden kunnen ontwikkelen die vol zelfopoffering en met een fluwelen wurggreep hun kinderen eveneens niet tot volwassenheid kon laten opgroeien en ze opscheepte met hetzelfde gebrek aan eigenwaarde. Bovendien bleken moeders die altijd thuisbleven egoïstischer gedrag te vertonen dan werkende moeders, geheel tegen de verwachtingen in. (16) "Zonder buitendeurse functie of beroep, alleen betrokken bij hun huis konden moeders elk ogenblik wijden aan hun kinderen, zij konden hun volle aandacht geven aan het zoeken naar de tekenen van een beginnende neurose… en die misschien wel veroorzaken.” (17)
Moeder en huisvrouw, het waren functies zonder enkele status. En dat maakte ze tot een makkelijk doelwit; niemand maalt erom als je haar handelen verkeerd interpreteert, en niemand wordt ontslagen als je haar beledigd of denigrerend over haar spreekt. (18)
Het is duidelijk dat Friedan de betaalde baan ziet als uitweg voor goedopgeleide gefrustreerde huisvrouwen. De weg naar aanzien en status. Friedan ontdekt dat veel meisjes bang waren om over de toekomst na te denken. Ze gingen naar college, trouwen en kregen kinderen. Het is de gemakkelijke weg, in eerste instantie, maar het zorgde er ook voor dat de vrouwen kinds bleven, niet echt volwassen werden en geen identiteit hadden. De meisjes interesseerden zich ook nergens daadwerkelijk voor, dat zou tenslotte alleen maar valse hoop geven, hun leven was tenslotte al voor ze uitgestippeld. "Zelfs de knapste jongen wil thuis toch alleen maar een lief en aardig vrouwtje. Het gebeurt maar heel zelden dat ik me afvraag hoe het zou zijn als je steeds verder zou kunnen reiken zonder jezelf te moeten inhouden." zegt een studente in een interview. (19)
Het was niet voldoende alleen bemind en geaccepteerd te worden als dat betekende dat je je volledig moet aanpassen aan de cultuur en het gedragspatroon van dat moment. Je aanpassen aan een cultuur die je de verwerkelijking van je totale wezen niet toestaat, is geen genezing van angst, het is de dood van je identiteit. Het hebben van mogelijkheden kan angst en onzekerheid geven, maar wel een angst die alleen in vrijheid ontstaat. (20)
Enerzijds denk ik dat Friedan geen ongelijk heeft, anderzijds vraag ik me, niet voor het eerst bij dit boek, af hoe het dan zit met al die miljoenen mensen die nooit tot zelfverwerkelijking komen, simpelweg omdat ze daar de tijd en de middelen niet voor hebben. Friedan lijkt af en toe te geloven dat het mogelijk moet zijn voor iedereen om steeds verder te reiken, zonder je in te houden. Zonder beperkingen. Maar wat zou dat voor gevolgen hebben voor anderen? Zijn mensen die dagelijks moeten vechten om in hun eerste levensbehoefte te kunnen voorzien echt bezig met frustraties over een gebrek aan identiteit en zelfverwerkelijking?
Dat is ook het belangrijkste commentaar op Friedan: Haar verhaal lijkt alleen te gaan over witte, rijke en hoogopgeleide vrouwen. Er waren zat vrouwen die werkten in die tijd, gewoon omdat ze geen keuze hadden. Ze leken in de wereld van Friedan niet te bestaan, of slechts een pion te zijn. Goedopgeleide vrouwen moesten maar weg uit de buitenwijken om naar de stad te gaan en daar te gaan werken, want in de stad waren crèches en hulpen in de huishoudingen te krijgen. Juist ja, en wie werkten er in de kinderopvang en in de huishoudelijk hulp? De vrouwen, en natuurlijk ook mannen, in de arme buurten die zo hard werkten, konden hun talenten evengoed niet altijd inzetten, of wisten misschien niet eens dat ze ze hadden, omdat ze gewoon minder onderwijs hadden gevolgd. Voor kalmerende middelen of psychische analyses was geen tijd en geen geld. Ze waren bezig met overleven.
Wat zou er gebeuren als iedereen op de wereld aan de slag ging met zelfverwerkelijking? Tegenwoordig zijn steeds meer mensen hoger opgeleid en zijn steeds meer mensen op zoek naar een functie waarin je kunt doorgroeien. Maar betekent die persoonlijke groei ook maatschappelijke groei? We hebben een groot tekort aan zorgmedewerkers, leraren, kinderopvangmedewerkers, buschauffeurs, treinpersoneel, jeugdzorgmedewerkers. Beroepen die geen hoog salaris of hoge status hebben. Een degenen die ze uitvoeren denken er niet zelden aan om ermee te stoppen. Mogen we beperkt worden in onze zelfverwerkelijking? U kunt er morgen meer over lezen!
Wordt vervolgd... NOTEN: Friedan, 1971, p. 12 https://www.internationale-vrouwendag.nl/thema-2023-onbeperkt-leefbaar/ Friedan, 1971, p. 31 Friedan, 1971, p. 12 Friedan, 1971, p. 87 Friedan, 1971, p. 86 Friedan, 1971, p. 91 Friedan, 1971, p. 92 Friedan, 1971, p. 109 Friedan, 1971, p. 111 Friedan, 1971, p. 116 Friedan, 1971, p. 27 Friedan, 1971, p. 149 Friedan, 1971, p. 154 Friedan, 1971, p. 203 Friedan, 1971, p. 137 Friedan, 1971, p. 141 Friedan, 1971, p. 146 Friedan, 1971, p. 53 Friedan, 1971, p. 213
Afgelopen dinsdag, 4 mei jl, brachten Jeroen van Esseveld en Sanny Brunekreeft een bezoek aan de Joodse Begraafplaats aan de Parallelweg. Een bijzondere plaats, omdat het een van de laatste overblijfselen is van het Joodse leven in Veenendaal. Deze plaats wordt door Joden ook wel het ‘huis van de levenden’ genoemd.
Er was een gastvrije ontvangst door Jaap Krocke, vrijwilligerscoördinator en Ruben van Praagh namens de Joodse Gemeente Utrecht. Dit is de officiële beheerder van de begraafplaats. Ruben van Praagh werd vergezeld door zijn ouders, Gideon en Ellen van Praagh. Dat was geen toeval: een oudoom van Gideon van Praagh ligt begraven op de Parallelweg. Tot een aantal jaar geleden wisten zij niet van zijn bestaan af.
Afgelopen dinsdag, 4 mei jl, brachten Jeroen van Esseveld en Sanny Brunekreeft een bezoek aan de Joodse Begraafplaats aan de Parallelweg. Een bijzondere plaats, omdat het een van de laatste overblijfselen is van het Joodse leven in Veenendaal. Deze plaats wordt door Joden ook wel het ‘huis van de levenden’ genoemd.
Er was een gastvrije ontvangst door Jaap Krocke, vrijwilligerscoördinator en Ruben van Praagh namens de Joodse Gemeente Utrecht. Dit is de officiële beheerder van de begraafplaats. Ruben van Praagh werd vergezeld door zijn ouders, Gideon en Ellen van Praagh. Dat was geen toeval: een oudoom van Gideon van Praagh ligt begraven op de Parallelweg. Tot een aantal jaar geleden wisten zij niet van zijn bestaan af.
Uit onderzoek door Pointer blijkt dat tijdens de Tweede Wereldoorlog in 225 Nederlandse gemeenten, waaronder Veenendaal, Joodse woningen, bedrijven en grond zijn onteigend. In sommige gevallen zijn deze doorverkocht en in enkele gevallen is dit vastgoed zelfs door gemeenten aangekocht. Uit de interactieve kaart is op te maken dat het minstens 5 panden in Veenendaal betreft. Op de site van Pointer is te lezen dat aan de gemeente Veenendaal om een reactie is gevraagd. Daarop is door de gemeente – samengevat – geantwoord dat de informatie nieuw was en dat nader onderzoek plaats zou moeten vinden.
Uit onderzoek door Pointer blijkt dat tijdens de Tweede Wereldoorlog in 225 Nederlandse gemeenten, waaronder Veenendaal, Joodse woningen, bedrijven en grond zijn onteigend. In sommige gevallen zijn deze doorverkocht en in enkele gevallen is dit vastgoed zelfs door gemeenten aangekocht. Uit de interactieve kaart is op te maken dat het minstens 5 panden in Veenendaal betreft. Op de site van Pointer is te lezen dat aan de gemeente Veenendaal om een reactie is gevraagd. Daarop is door de gemeente – samengevat – geantwoord dat de informatie nieuw was en dat nader onderzoek plaats zou moeten vinden.
