Mijn toespraak gehouden op 4 mei 2017 bij de bijeenkomst voor de dodenherdenking in het "witte kerkje" in Zuidhorn.
Het nationaal 4 en 5 mei comité gebruikt al een aantal jaren het thema ‘Geef vrijheid door’. En terecht, want juist in deze tijd merken we dat er steeds minder mensen zijn die hun ervaringen uit de tweede wereldoorlog kunnen doorgeven. Mensen die bewust die oorlog hebben meegemaakt zijn inmiddels al behoorlijk oud. Het wordt dus steeds belangrijker dat de generaties van na de oorlog het verhaal doorgeven. Generaties die niet persoonlijk hebben ervaren wat oorlog betekent. Niet de angst kennen om te worden opgepakt, verraden, te werk gesteld of nog erger: vermoord. Die niet weten wat honger is.Dat doorgeven gebeurt natuurlijk in geschiedenisboeken, documentaires, films, musicals, romans, tentoonstellingen en musea. Het meest populair zijn daarbij de persoonlijke verhalen. En dat is geen wonder.Ze ontroeren omdat ze de essentie van het leven heel nabij brengen. Ze gaan over moed en opoffering. Maar ook over de duistere kanten van de mens. Over de dood uiteraard en over diep gevoelde ellende, pijn, angst, onmacht en vernedering. Over verraad, leugens en lafheid.En over de geknakte levens van militairen van 19, 20, 21 lentes jong. Die nooit ouder zijn geworden. Die nooit de kans kregen hun eigen baby te horen kraaien of hun ouders te begraven. En over de miljoenen die zijn vermoord en niet eens een graf hebben.
Drie van die persoonlijke verhalen wil ik er deze avond uitlichten. Het eerste gaat over een jongeman uit Uithuizermeeden, het tweede over een jong meisje uit Yde en het derde over twee joodse bejaarden. De jongeman was mijn schoonvader, het meisje mijn schoonmoeder, de twee bejaarden Roosje en Jonas Israëls uit Zuidhorn.
Mijn schoonvader, Emo Hendrik Knooihuizen, werd in 1943 op 18-jarige leeftijd als dwangarbeider in Kassel in Duitsland te werk gesteld, onder andere bij de locomotievenfabriek van Henschell. Op zo’n jonge leeftijd werd hij uit het gezin in Uithuizermeeden gerukt en met alleen maar vreemden in een vreemd land onder zware omstandigheden aan het werk gezet. Op 22 oktober 1943 maakte hij daar het zware bombardement door de geallieerden mee, zij bombardeerden de stad in verband met de oorlogsindustrie daar. Vreselijke ervaringen, waar hij jaren niet over heeft gesproken. Zo’n 15 jaar geleden geleden waren mijn vrouw en ik op vakantie vlakbij Kassel, en we ontdekten daar in de buurt, in het plaatsje Guxhagen, een museum dat helemaal aan de dwangarbeid was gewijd. Toen we mijn schoonouders daarover vertelden, gaf mijn schoonvader aan daar ook wel heen te willen. Een paar maanden later zijn we met z’n vieren enkele dagen naar Kassel geweest en heeft mijn schoonvader met eigen ogen plaatsen en voorwerpen van toen weer gezien, een locomotief, een toren met kogelgaten, een koffer die van hem had kunnen zijn. Ook heeft hij – in opvallend goed Duits - , gesproken met gidsen van het museum. En daarna is hij wel gaan vertellen, over de tijd daar, waar ze het relatief gezien niet eens zo slecht hadden trouwens, over het bombardement, waaraan hij ontkwam omdat hij toen geen dienst had, over de barre terugtocht die grotendeels te voet moest worden afgelegd, over het wennen aan het leven terug in Nederland. Indrukwekkende persoonlijke verhalen, die voor ons als kinderen en ook voor de kleinkinderen de tweede wereldoorlog maken tot iets wat niet alleen maar in geschiedenisboeken voorkomt, maar tot tastbare en voelbare gebeurtenissen. Mijn schoonvader is drie jaar geleden overleden, maar zeker in de laatste jaren van zijn leven las hij, ook toen hij al aan het dementeren was, dagelijks in de tijdschriften van organisaties van voormalig dwangarbeiders waar hij lid van was. Het hoorde bij zijn leven.
Grietje Haan, mijn schoonmoeder, was twaalf jaar toen de oorlog begon, ze woonde met haar ouders op een boerderij in Yde. Tegenover de boerderij was een school, waar krijgsgevangenen waren gehuisvest, bewaakt door Duitse soldaten. De soldaten vroegen elke dag om melk voor de krijgsgevangen. Maar Grietje kwam erachter dat de gevangenen de melk helemaal niet kregen, maar dat de Duitsers die zelf opdronken. Zij bedacht zich geen moment en zei: ‘nu krijgen jullie geen melk meer, want jullie gebruiken het zelf en de afspraak was dat het voor de gevangen was’. Erg moedig van haar maar wat zal ze bang geweest zijn. Op een gegeven moment vroegen de Duitsers haar: ‘Waar is je vader?’. Zij antwoorde dat ze het niet wist, maar dit was een leugen want ze wist heel goed waar haar vader was maar als ze dat had gezegd dan wist ze zeker dat haar vader meegenomen zou worden. Hij was druk aan het werk achter de boerderij. Afgelopen maandag is mijn schoonmoeder overleden, aanstaande zaterdag wordt ze begraven. Ik vond het mooi om juist op dit moment dit verhaal ook met jullie te delen.
Roosje en Jonas Israëls woonden aan het begin van de oorlog in Zuidhorn. Roosje was 84 toen de oorlog begon, Jonas 81, ze waren broer en zus en woonden in het pand dat nu bekend is als Schoolstraat 11, hier vlakbij. Ze kwamen uit een geslacht van veehandelaren. Ze leefden strikt volgens de joodse wetten.Op 26 november 1942 ontving de burgemeester van Zuidhorn een telegram met het bevel alle joden in Zuidhorn te arresteren. Het voornemen was om hen op 28 november via het Hoofdstation in Groningen naar Westerbork te vervoeren. De burgemeester voerde het bevel echter niet uit maar zocht contact met iemand van het verzet. Roosje en Jonas sloegen het aanbod om onder te duiken echter af omdat zij geen slecht geweten hadden en nooit iemand kwaad gedaan had.Begin maart 1943 ontvingen zij de aanzegging van de groepscommandant van de Marechaussee in Zuidhorn, dat zij zich gereed moesten maken voor vertrek uit hun woonplaats. Op 9 maart, 's avonds om half zeven, bracht een ambulance hen naar Groningen. In Groningen werden zij opgenomen in het Israëlitisch oudeliedengesticht Beth Zekeiniem gevestigd aan de Schoolholm. Maar slechts voor korte tijd. Want op 11 maart werden Roosje en Jonas naar doorgangskamp Westerbork gebracht tesamen met nog 88 andere Groningers. Vandaar uit werden ze gedeporteerd naar vernietigingskamp Sobibor in Polen.Op 16 april van datzelfde jaar werden ze daar vermoord, tegelijk met Abraham en Rebecca van der Wal, ook uit Zuidhorn.De namen Roosje en Jonas Israëls en Abraham en Rebecca van der Wal staan op het monument waarbij we zo meteen een krans leggen, samen met de naam van marechaussee Geert Walda. Hij had hen, met zijn collega’s, moeten arresteren, maar zij weigerden dit. Hij moest dit met zijn dood bekopen, hij stierf 7 april 1945 in Neuengamme, kort voor het einde van de oorlog.
Tot zover drie verhalen. Twee verhalen uit mijn familie en één verhaal uit Zuidhorn. Drie van de ontelbaar velen, waarvan een groot deel ook nog nooit verteld is. Laten wij als naoorlogse generaties deze verhalen blijven vertellen, zodat we ook daardoor dankbaar blijven voor de vrijheid waarin wij mogen leven.
Voordat ik afsluit wil ik, namens het college, iedereen danken die heeft meegewerkt aan de organisatie van deze avond. Het is mede aan uw inspanning te danken dat we kunnen blijven herdenken.
Ik dank u voor uw aandacht.
Bert Nederveen, Zuidhorn, 4 mei 2017
Mede gebaseerd op:
Jaarthema herdenking 2017, tekst Arenda Joustra, http://www.4en5mei.nl/herdenken-en-vieren/jaarthema/jaarthema-2017/jaarthema-tekst Informatie oorlogsmonument Zuidhorn http://www.4en5mei.nl/herdenken-en-vieren/oorlogsmonumenten/monumenten_zoeken/oorlogsmonument/410/zuidhorn%2C-oorlogsmonument Informatie over Roosje Israëls https://www.joodsmonument.nl/nl/page/214657/roosje-israels Informatie over Jonas Israëls https://www.joodsmonument.nl/nl/page/222578/jonas-israels
Jonas Israels
