De Zwarte Populier als symbool
Tijdens het zomerreces van de gemeenteraad gaat het raadswerk voor D66 West Betuwe gewoon door. Juist het ‘vergaderloze’ reces biedt wat meer ruimte voor verdieping in een aantal onderwerpen, zoals in die van de strijd van Marrigje Scheurwater voor het behoud van de ruim honderdjarige Zwarte Populier in haar hoogstam boomgaard aan de voet van de Waaldijk in Opijnen. Vrijdag 19 juli bezochten we haar. We namen uitgebreid de tijd om haar verhaal aan te horen. Toen bleek dat Marrigjes strijd voor het behoud van de Zwarte Populier in feite symbool staat voor wat er op dit moment, opnieuw, gaande is langs de Waal: het nieuwe dijkversterkingsproject waarbij inwoners en overheden soms lijnrecht tegenover elkaar staan. Geld lijkt namelijk leidend te zijn, niet het belang van inwoners en het behoud van lokale cultuurhistorie. Voor de geïnteresseerden volgt hier een uitgebreid verslag van ons bezoek.
Cultuurhistorisch pareltje
Marrigje woont in haar geboortehuis, een oude rietgekapte boerderij met drie unieke geschakelde schuurhooibergen. Zij staan niet voor niets op de monumentenlijst. Het is de plek waar haar grootouders en ouders een gemengd boerenbedrijf hadden en ligt midden in wat een van die prachtige cultuurhistorische pareltjes van West Betuwe blijkt te zijn.
Strijd tegen water en overheden
Na een eerdere dijkversterkingsronde in de jaren negentig van de vorig eeuw – met als hoogte- dan wel dieptepunt de bijna dijkdoorbraken in 1995 en derhalve gedwongen evacuatie van de circa 200.000 inwoners uit het Rivierengebied – staat er een nieuwe ronde dijkversterking voor de deur. Letterlijk en figuurlijk want opnieuw lijken woningen en landschap opgeslokt te gaan worden. Waaronder dus de Zwarte Populier. En opnieuw roept dit soms heftige emoties op want met het opofferen van hun huizen en woonomgeving dreigt ook nu weer voor velen belangrijke lokale geschiedenis verloren te gaan.
Gemeentelijke bomenlijst
De Zwarte Populier viel in de jaren negentig bijna ten prooi aan de waterveiligheid. Op het nippertje wist Marrigje destijds het kappen van de boom te voorkomen. Wel kwam de boom, inmiddels zo’n 25 meter hoog, in de voet van de verbrede Waaldijk te staan. Bovendien moest een deel van de hoogstamboomgaard opgeofferd worden omdat het Waterschap voor onderhoudswerkzaamheden een strook langs de dijk vrij wilde houden. Met deze ervaringen nog redelijk vers in het geheugen volgde Marrigje dan ook met argusogen wat er nu staat te gebeuren en nam voorzorgsmaatregelen. Zo zorgde ze ervoor dat de boom werd opgenomen in het Landelijk Register van Monumentale Bomen van de Bomenstichting. De Zwarte Populier wordt gezien als beeldbepalend en van cultuurhistorische waarde. En de boom is aangemeld als bijzondere boom op de website monumentaltrees.nl. Daarnaast wendde ze zich tot de gemeente met het verzoek de boom te beschermen door deze op de gemeentelijk bomenlijst op te nemen. Ze was hevig teleurgesteld met het antwoord: het opstellen van een nieuwe bomenlijst voor de gemeente West Betuwe had gezien de vele werkzaamheden die de herindeling van de gemeenten Geldermalsen, Neerijnen en Lingewaal met zich meebrachten, geen prioriteit. De Zwarte Populier kon er daarom ook nog niet op komen te staan.
D66 raadsvragen
Marrigje liet het er, gesteund door haar buren, niet bij zitten. Ze benaderden gezamenlijk de Gelderlander en ze schreven de nieuwe gemeenteraad van West Betuwe aan. Hun brief triggerde onze fractie en we stelden in juni in de gemeenteraad vragen hierover aan het college. Het kon immers toch niet zo moeilijk zijn om een boom toe te voegen aan die bomenlijst, het was immers een collegebevoegdheid, zo hadden wij al nagegaan.
Na enige terughoudendheid (dit is iets des colleges en het is niet gepast dat de gemeenteraad een wethouder zegt wat te doen, aldus de burgemeester) volgde een gesprek met verantwoordelijk wethouder Jacoline Hartman die beloofde een en ander uit te zoeken en te reageren richting briefschrijvers. En dat deed zij gelukkig voortvarend. Wat bleek? Volgens de oude Algemene Plaatselijke Verordeningen (APV) van de gemeente Neerijnen, die voor wat betreft de bomen nog steeds geldig is, moet voor het kappen van bomen met een wat grotere diameter altijd eerst een kapvergunning aangevraagd worden. De Zwarte Populier mag dus niet zomaar gekapt worden en krijgt daarmee eenzelfde status als een boom die op de gemeentelijke bomenlijst staat. Daarmee lijkt in ieder geval het doel van Marrigje bereikt te zijn.
Boosheid en gebrek aan geheugen
Als geen ander kennen de autochtone inwoners van Opijnen, zoals Marrigje, het gevaar van het water. Zij en hun voorouders leefden met en streden tegen dat gevaar. Dat er aan veiligheid gewerkt moet worden is dan ook niet het punt, bijna niets is in feite veranderlijker dan een dijk. In de strijd tegen het rivierwater onderging deze sinds de Middeleeuwen al talloze aanpassingen. De boosheid zit vooral in het wat en het hoe. En het je in de steek gelaten voelen door de diverse overheden. Wat zich vooral nekt is het gebrek aan ‘geheugen’ bij die overheden. Terwijl de direct belanghebbenden dezelfde zijn gebleven hebben de bestuurders die besluiten nemen en de verantwoordelijk ambtenaren dan wel externe projectleiders die de besluiten uitvoeren elkaar in soms wel heel rap tempo opgevolgd. Zij starten vaak enthousiast met hun nieuwe taak en begrijpen, juist door het ontbreken van (cultuur)historische kennis, de muur van onwil waar zij tegenaan lopen niet. Eenzelfde proces zagen we eerder al bij de discussie rondom de aan te leggen nevengeul bij Heesselt en Varik, de buurdorpen van Opijnen. Voor de uitvoerders een interessant innovatief project, voor bewoners echter een ingrijpende aanval op hun woonomgeving en veiligheidsgevoel. Het tij werd (voorlopig) gekeerd door actie voerende inwoners die de lokale politici mee kregen. De minister zette, na ook zelf een werkbezoek ter plekke te hebben gebracht, de plannen in de ijskast.
De prijs van cultuurhistorie
De nieuwe dijkversterking gaat gepaard met een uitgebreid voorbereidingstraject dat al enige jaren loopt en waarin veel met bewoners gesproken wordt. Er zijn ook klankbordgroepen in het leven geroepen. Nu de uiteindelijke keuzes aanstaande zijn krijgen veel mensen het gevoel dat geld toch meer leidend is bij de beslissingen dan wat zij als direct belanghebbenden inbrachten. Het gevoel voor spek en bonen aan tafel gezeten te hebben gaat daardoor overheersen. Al put Marrigje enige hoop uit het feit dat er voor de locatie van de Zwarte Populier nu toch nieuwe opties op tafel gekomen zijn. In plaats van de dijk landinwaarts te verbreden, met dan onvermijdelijk de noodzaak tot kap van haar boom en hoogstam boomgaard, wordt nu onderzocht wat de mogelijkheden voor een wand dan wel het richting rivier verbreden zijn. Het lastigste blijft de discussie wat dit alles ‘mag’ kosten. Het is lastig een prijskaartje aan cultuurhistorie te hangen. ,,Maar eenmaal verdwenen komt het nooit meer terug’’, aldus Marrigje. Daar kan onze fractie zich alleen maar bij aansluiten. De unieke locatie van de Zwarte Populier, die in feite als ensemble meerdere woningen en gronden betreft, is zeker het behouden waard.
Vervolg
Wat de rol van de gemeentelijke overheid en onze rol als gemeenteraad kan zijn, zijn we nog aan het uitzoeken. Het Waterschap Rivierenland, de Provincie Gelderland en het Rijk lijken meer aan zet te zijn. Echter, ook andere ‘pareltjes’ langs de Waaldijk bevinden zich wellicht in eenzelfde benarde positie. Het bezoek aan Opijnen is voor ons dan ook de start van verder onderzoek. Wordt vervolgd dus.
Open monumentendag 14 en 15 september
Voor wie ter plekke een kijkje wil nemen, op zaterdag 14 en zondag 15 september aanstaande, is men tussen 10.00-16.30 uur van harte welkom tijdens de open monumentendagen. De monumentale schuurhooibergen zijn dan opengesteld, er is een foto expositie over het leven op een Boerenerf in de Betuwe en een rondleiding op het erf, in de tuin en de boomgaard. Bovendien worden verhalen verteld onder of met uitzicht op de Zwarte populier.
Adres: Toegang via de Waaldijk en via Zandstraat 60, Opijnen (zie vlaggen van de Open Monumenten Dag).
Update Verkiezing Boom van het jaar 2019
De Zwarte Populier dingt mee naar de titel Boom van het jaar. Vanaf 30 augustus tot 16 oktober 12.00 uur kan gestemd worden. 17 oktober wordt de winnaar bekend gemaakt. Steun de zwarte populier in Opijnen en stem hier