Ik zie op straat een groepje jongens lopen. Zwarte gewatteerde jassen aan, spijkerbroeken, sneakers. Ze praten en lachen met elkaar. Niks bijzonders in eerste instantie, maar er is iets waardoor ik blijf kijken. De plek en het tijdstip lijken niet te kloppen bij dit beeld. Dan verplaatst mijn blik zich naar iets achter de jongens. Daar lopen vrouwen met lange rokken en hoeden, zonder make-up. Ineens is het mij duidelijk; deze jongens gaan naar de middagdienst van de kerk waar ik net voorbij kwam. Mijn man draagt een overhemd en een spencer, beige broek aan; hij zou zo een verjaardag kunnen bezoeken, of een vergadering kunnen binnenlopen, of in die kerk kunnen gaan zitten zonder dat het zou opvallen. Ik kijk naar mijn korte gekleurde rokje, voel mijn grote glinsterende oorbellen zachtjes zwiepen in de wind. Ik ben benieuwd hoeveel voeten ik over de drempel zou kunnen zetten zonder op z'n minst vreemd aangekeken te worden. Als je de religie van een man wil weten, moet je kijken naar zijn vrouw, flitst het door mij heen. Meteen daarachteraan realiseer ik mij dat dit natuurlijk helemaal niet altijd zo is. Maar toch, ligt de verantwoordelijkheid voor het uitdragen van culturele tradities en gewoonten niet grotendeels bij vrouwen? En zijn deze niet van grotere invloed op hun levens dan die van mannen?
Vandaag is het Internationale Vrouwendag, met dit jaar als thema 'Eén wereld, duizend vrouwen', waarbij culturele verschillen en overeenkomsten centraal staan.
Terug naar het privédomeinOp de website van Internationale Vrouwendag staat het volgende te lezen: “Eén wereld, duizend vrouwen is het thema voor Internationale Vrouwendag 2024 en gaat over de verschillen én overeenkomsten tussen vrouwen uit Nederland maar vanuit verschillende culturen. Met subthema’s die gaan over culturele verschillen bij geboorte, huwelijk, werk en de dood. Een positief thema want hoe mooi is het dat alle vrouwen uniek en verschillend zijn maar ook overeenkomsten hebben? Met het thema ‘Eén wereld, duizend vrouwen’ kunnen wij elkaar inspireren maar kunnen wij ook van elkaar leren.” (A)
Aldus de website van internationale vrouwendag. Zoals ieder jaar vraag ik mee weer af hoe een klein stukje tekst dat zo vol stijlfouten en meningen is, organisaties moet aanmoedigen om iets met het thema te doen en hun naam hier aan te koppelen. Gelukkig is het dit keer wel een duidelijk en concreet thema. Op de website zijn korte columns te vinden die verder ingaan op een van de subthema's. Bij het lezen van de stukjes bekroop mij een beetje een onbehagelijk gevoel. Was het eigenlijk wel een goed idee om culturele tradities voor vrouwen uit te lichten? Het leek mij dat de voorbeelden min of meer toevallig bij elkaar waren gezet. (Hoewel dat natuurlijk niet vreemd is; je kunt niet van elke bestaande cultuur, van elk land, een uiteenzetting geven van de tradities en rituelen.) Wat mij verder opviel tijdens het lezen; de voorbeelden uit Nederland die naar voren kwamen, vond ik eigenlijk nikszeggend. Ja, in Nederland is thuisbevallen heel normaal en we eten beschuit met muisjes bij een geboorte, maar wat zei dat nu over mij als werknemer en de manier waarop ik mijn zwangerschap, bevalling en kraamtijd beleefd heb? Wat mij betreft werken we nog steeds aan een stukje vrouwenemancipatie; deelname van vrouwen aan het publieke leven. En met het lezen van al die tradities en gebruiken, had ik het idee dat onze gedachten vrouwen min of meer weer terug sturen naar waar we vandaan kwamen, terug naar de privésfeer. Het privédomein is, in tegensteling tot het publieke domein, het domein waar het leven van veel vrouwen zich van oorsprong afspeelde. Het domein waar ook de tradities rondom huwelijk geboorte en dood thuis horen. En waar veel vrouwen hard werken om het het domein te laten zijn waar kinderen opgroeien en mannen thuiskomen. Inmiddels hebben we vaak betaald werk, maar we hebben ook de grootste moeite dat te combineren met de zorg voor kinderen of de zorg voor ouderen.
Susan Moller Okin (1946 – 2004), een feministische politieke filosoof, schreef in 1999 het essay 'Is Multiculturalism Bad for Women' waarin zij beschrijft hoe in liberale Europese landen mensenrechten van veel vrouwen en meisjes geschonden werden of dit oogluikend werd toegestaan in het kader van de cultuur waar de betreffende vrouwen en meisjes oorspronkelijk vandaan kwamen. Het gaat Okin om speciale groepsrechten van minderheden in een land. Het zou volgens veel mensen indertijd bijdragen aan het leiden van een betekenisvol leven van minderheidsgroepen. Maar om welke culturele tradities komen dan in aanmerking voor groepsrechten, en door wie zijn die bedacht? Een voorbeeld dat ze geeft, komt uit het Frankrijk van de jaren '80. Polygamie werd daar destijds getolereerd werd, bij immigranten uit het aantal Afrikaanse landen. De vrouwen die in een polygaam huwelijk terechtgekomen waren, ervoeren dit in hun eigen land al als nauwelijks vol te houden, maar in Frankrijk was het een ondraaglijke positie die aan hen opgedrongen werd. (B)
De politieke essays en boeken van Okin richtten zich op bestaande rechtvaardigheidstheorieen en mensenrechten. Deze theorieën gaan vaak over rechtvaardigheid in het publieke domein, waarbij rechtvaardigheid tussen verschillende gezinnen wordt aangekaart, maar de rechtvaardigheid binnen het gezin nauwelijks.
Okin ziet twee belangrijke verbanden tussen cultuur en gender. Als we kijken naar waar de speciale rechten en culturele verschillen zich op richten, dan zien we vooral zaken die zich afspelen in het privéleven; seksualiteit, voortplanting, huwelijk, ouderschap, erfenis. Allemaal zaken die op de levens van vrouwen en meisjes over het algemeen een veel grotere impact hebben dan op het leven van jongens en mannen. Natuurlijk gaat cultuur over meer dan alleen deze zaken, maar toch worden de verschillen het duidelijkst in de privésfeer. Het opvallende is volgens Okin dat speciale regels niet golden voor wetten met betrekking tot het publieke domein, zoals handel en criminaliteit. (B)
Het tweede verband tussen cultuur en gender is dat de meeste culturen van oorsprong een principe hebben dat gericht is op de controle van mannen over vrouwen. Okin geeft voorbeelden van het Christendom, het Jodendom, de Islam en de oude Grieken en Romeinen, waarbij verhalen en mythes een rol spelen die vrouwen omschrijven als over-emotioneel, ongeloofwaardig, slecht, seksueel gevaarlijk, en waar bovendien de rol van vrouwen in de voortplanting wordt ontkend. Denk aan Athene die ontspringt uit het hoofd van Zeus of Adam die geschapen is door een mannelijke God en Eva die uit een rib van Adam gemaakt wordt en vervolgens hem verleidt om slechte keuzes te maken. De meeste religies kennen veel gelovigen die een stuk progressiever zijn, maar de orthodoxe of fundamentalistische versies zijn er ook. Gebruiken zoals vrouwenbesnijdenis, uithuwelijking, kindhuwelijken en polygamie worden ook nu nog soms expliciet verdedigd als zijnde nodig om de controle en de macht over vrouwen te houden, zodat zij de man kunnen dienen. (B) Okin geeft in haar essay voorbeelden van interviews met mannen die dit expliciet benoemden. Hoewel het schenden van mensenrechten in feite als crimineel beschouwd kan worden, gebeurde dat maar weinig. Dat het ging om een traditie van een bepaalde cultuur werd gezien als een verzachtende omstandigheid en straffen bleven uit of waren milder. Zulke praktijken zijn iets heel anders dan het dragen van een rok, of een keppeltje of een hoofdoek en ze maken het nagenoeg onmogelijk voor vrouwen om te kiezen voor een leven onafhankelijk van mannen, om celibaat of lesbisch te zijn, of om geen kinderen te hebben. Of om betaald werk te doen. En dat is meteen het tweede probleem dat ik heb met de keuze voor dit thema. Daar waar insluiting is, is ook uitsluiting. Door de nadruk op deze onderwerpen te leggen, vergeten we stilletjes ook iedereen die hier niets mee te maken heeft. Want wat moeten jonge gezonde, alleenstaande, kinderloze vrouwen met onderwerpen als dood, geboorte en huwelijk? Misschien moeten we juist praten over dat wat niet benoemd wordt. Wat is het gevolg als je niet trouwt? Wat betekent het voor je contact met je familie of je gemeenschap als je geen kinderen krijgt? Het huwelijk bijvoorbeeld, is een instituut waarbij van oorsprong de vrouw als eigendom van haar vader aan haar man wordt overgedragen. Kunnen we werkelijk praten over verschillen in huwelijkse tradities, zonder hierbij stil te staan? Zonder te beseffen dat er talloze vrouwen zijn die dit nog steeds als zodanig zien en er alles aan doen om hier aan te ontkomen?
Rechtvaardigheid, respect en liefdeUit de voorbeelden van Okin blijkt dat in gezinnen gender, ongelijkwaardigheid en hiërarchie van oudsher een belangrijke rol spelen in diverse culturen. Wettelijk gezien bestaat deze ongelijkheid inmiddels niet meer, maar oude tradities spijpelen nog steeds door in het hedendaagse leven. (C) Ongelijkwaardigheid in de privésfeer kan vervolgens leiden tot ongelijkwaardigheid in de publieke sfeer, maar andersom geldt ook; beslissingen gemaakt in de publieke sfeer hebben invloed op de privésfeer, betoogt Okin. Ze meent dat het gezin de eerste plek is waar men leert wat rechtvaardigheid is. Rechtvaardigheid binnen het gezin is dus belangrijk, voor de leden van het gezin en voor het publieke domein. (C)
Wanneer we kijken naar de ideeën achter de multiculturele samenleving waarbij er afgeweken mocht worden van de geldende wetten en mensenrechten, dan zien we dat veel maatregelen voortkwamen uit de gedachte dat we respect willen opbrengen voor de ander en dat een samenleving met verschillende culturen een bepaald soort rechtvaardigheid vraagt. Volgens Okin kon dat niet samengaan met het toepassen van de mensenrechten op ieder individueel persoon en het respect voor elkaar binnen de cultuur en binnen het gezin. In voorgaande jaren heb ik er al eens over geschreven, maar ik doe dat gewoon hier nog een keer; wat bedoelen we wanneer we het hebben over 'respect'?
In tegenstelling tot de multiculturele samenleving van Okin, meent Lineke Verkooijen in haar essay 'Over gelijkheid, diversiteit en de toekomst van het social work' dat een zogenaamde gelijkheidscultuur lange tijd in onze samenleving heeft overheerst. Niet-gelijk of verschil is in de gelijkheidscultuur een probleem geworden. (D) Maar het probleem dat ze aankaart lijkt op dat van Okin: We zijn er te veel vanuit gegaan dat 'respect' betekent dat je een ander zijn eigen gang moet laten gaan. Dat heeft zowel in het privédomein als in het publieke domein problemen veroorzaakt.
Verkooijen pleit voor een diversiteitscultuur, in plaats van een gelijkheidscultuur. 'Respect' speelt een belangrijke rol in de (diversiteits)cultuur. Respect zou kunnen betekenen; je ervan bewust zijn en accepteren dat het denken en doen van de ander invloed heeft op je eigen denken en doen. Het sluit tevens aan op de notie van respect die filosoof Avishai Margalit hanteert, waarbij we ons moeten realiseren dat het leven van mensen een open einde heeft, dat zij hun handelen en hun oordeel kunnen veranderen. (D) Beide noties gaan uit van de ander als iemand die we niet volledig onder controle hebben en wiens acties we niet geheel kunnen voorspellen. Deze vormen van respect hebben we nodig als we praten met elkaar over verschillende culturen binnen een land.
Ondanks de verschillen hebben culturen vaak ook één belangrijke overeenkomst, hebben we gezien; de verschillen binnen een cultuur, de verschillen tussen mannen en vrouwen. Veel tradities die in diverse culturen ontstaan zijn, zijn niet bepaald gebaseerd op de hierboven benoemde notie van respect voor ieder afzonderlijk mens. Een interessante uitdaging is dan om te kijken hoe we deze tradities kunnen behouden of veranderen in een versie waarbij er wel sprake is van een dergelijke vorm van respect.
Als we praten over de dood, de geboorte, werk en het huwelijk, als we praten over de verhoudingen binnen het gezin, is een uitgebreide behandeling van de term ‘respect’ dan wel op zijn plaats? Moeten we die niet achterlaten in het publieke domein. Moeten we het niet hebben over liefde? Speelt liefde niet de hoofdrol in het privédomein?
De Amerikaanse schrijver, hoogleraar, feminist en activist bell hooks (met kleine letters, want haar boodschap was belangrijker dan haar naam of status, pseudoniem van Gloria Watkins 1952-2021) heeft in 2001 het boek 'All About Love' geschreven. In het Amerika van de jaren '90 zag hooks veel mensen die zonder liefde leven, ook al realiseren ze zich dat zelf vaak niet, terwijl werkelijke liefde ons leven grondig positief kan veranderen. hooks omschrijft liefde niet als een gevoel, maar als een werkwoord. Liefde kan niet samengaan met mishandeling, vernedering of verwaarlozing, ook al wordt ons dat soms wijsgemaakt. Zorg en affectie bestaan vaak wel naast mishandeling of vernedering, en hoewel ze onderdeel zijn van liefde, vormen ze niet genoeg voorwaarde om van liefde te kunnen spreken. Liefde bestaat naast zorg en affectie uit; erkenning, respect, commitment, vertrouwen en open en eerlijke communicatie. (E) Het is wat mij betreft een kritische en veeleisende omschrijving van liefde, maar ook een concrete en werkbare omschrijving. Het maakt meteen duidelijk dat liefde te vinden kan zijn in elke cultuur, religie of maatschappij, maar dat het ook heel vaak juist afwezig is in gebruiken die omwille van de traditie zelf in ere worden gehouden. Respect staat dus niet tegenover liefde, maar is er een onderdeel van.
Hoewel hooks allerlei culturele verschillen tussen mannen en vrouwen ziet in het (niet) geven van liefde, is ze er duidelijk in dat zowel mannen als vrouwen ertoe in staat zijn lief te hebben, als ze het goed geleerd hebben, en beide in staat zijn het te verraden en vernietigen. Het kapitalisme en het patriarchaat komen er geen van beide goed vanaf bij hooks. Religies hebben zich wat haar betreft teveel ingelaten met dit kapitalisme en zich laten leiden door de waarden van een productiegerichte cultuur, de waarden van rijkdom, privilege, het individu en macht. Fundamentalistische denkers gebruiken religie om imperialisme, militarisme, seksisme, racisme en homofobie te rechtvaardigen. Ze ontkennen de verbindende boodschap van liefde die aan elke grote religie ten grondslag ligt. (E) Religie en/of spiritualiteit dient niet zozeer om het individu zich beter te laten voelen, of beter te laten functioneren in de maatschappij, maar zou daadwerkelijk moeten verbinden en een einde moeten maken aan machtsvertoon en dominantie. En toch zijn het juist macht, controle en dominantie die volgens hooks een grote rol spelen in veel relaties en culturen. In de westerse cultuur komt daar bovendien een angst voor de dood en een obsessie voor veiligheid bij, die alleen maar leiden tot meer controle, geweld en agressie. Kapitalisme en het patriarchaat hebben er samen voor gezorgd dat in onze cultuur het kerngezin de best mogelijke manier van leven lijkt, terwijl juist het leven in een groter verband de kans groter maakt dat mensen opgroeien met iemand die in staat is liefde te geven. “Onderzoek door antropologen en sociologen, toont aan dat kleine privé units, en zo vooral die georganiseerd zijn rond patriarchaal denken, een ongezonde omgeving zijn voor iedereen. Gezond en verlicht ouderschap is het best gerealiseerd binnen de context van een gemeenschap en een uitgebreid familienetwerk.” (E) Zou hooks dan de voorkeur geven aan de polygame huwelijken die Okin omschreef? Nee, het lijkt me van niet, aangezien deze grote gezinnen ontstaan zijn uit de wens de controle te houden over de vrouwen en kinderen. Dwang en controle hebben niets te maken met respect. Laat staan dat er open en eerlijke communicatie kan plaatsvinden. Zoals hooks zegt "the family that talks together, stays together."(E)
Als ik om me heen kijk, zie ik inderdaad dat alles in onze maatschappij gericht lijkt te zijn op een gezin met twee ouders en twee kinderen. De reden dat werk in combinatie met gezin zo'n veelbesproken onderwerp is, is mijns inziens dan ook niet te wijten aan de feministische golven die vrouwen bij hun huishouden heeft weggehaald, maar (onder andere) aan de verwachting dat je alles binnen je eigen gezin oplost en met succes, al dan niet met gebruik van betaalde diensten van buitenaf.
Het viel hooks op tijdens haar onderzoek naar wat er zoal geschreven is over liefde, dat vrouwen in de geschiedenis vaak degene waren die liefde moesten uitvoeren, maar dat de mannen degene waren die meenden er iets over te vertellen te hebben. Dichters, kunstenaars, dokters, therapeuten en haar eigen ex-partner; ze waren de kenners, de experts. Dat ze zelf niet wisten hoe ze liefdevol moesten zijn, is volgens hooks omdat ze het niet goed geleerd hadden. Liefde is niet iets wat je zomaar overkomt, maar iets dat je kunt leren. Helaas hadden veel babyboomers die hooks tegenkwam alleen maar hun rol geleerd. Vrouwen werden geacht verzorgend te zijn, wat werd aangezien voor liefde, terwijl ze tegelijkertijd aantrekkelijk moesten zijn en mannen moesten manipuleren om iets van macht te verkrijgen. Geen open en eerlijke communicatie dus. Mannen op hun beurt moesten de macho zijn, zonder gevoelens en met macht en controle, vaak ook door te liegen en te verbergen. Mannen die het patriarchaat niet willen steunen, hebben het moeilijk zegt hooks. (E)
Ik wil geenszins beweren dat het voor mannen wel makkelijk is. Gemiddeld genomen zijn de culturele verschillen tussen hen minder groot en zijn tradities binnen het privédomein meestal minder bepalend voor hun leven dan voor vrouwen, maar evengoed komt liefde respect of zelfs maar acceptatie hen niet aanwaaien. Met mijn oorbellen en mijn rokje kom ik nog wel een andere kerk in, maar als mijn man een rok zou dragen en oorbellen in zou hebben, zou hij überhaupt nog wel ergens naar binnen komen?
ConclusieIk zou willen stellen dat verschillen tussen culturen er zeker zijn, maar dat ze, als het op de positie van vrouwen aankomt, ook behoorlijk wat overeenkomsten hebben wat betreft hun oorsprong. Bovendien zijn verschillen binnen culturen, vooral tussen vrouwen en mannen, vaak groot. Natuurlijk kan het op de werkvloer prettig zijn wat basale kennis te hebben van de culturele achtergronden van werknemers. Maar wat ik belangrijker vind is dat we blijven kijken en luisteren naar elkaar, en elkaar niet reduceren tot een rijtje tradities dat je ergens op een website hebt gelezen. Want dan zou er sprake zijn van minder respect, niet meer. Internationale Vrouwendag is bij uitstek een dag om juist naar persoonlijke beleving van mensen te vragen. Eén wereld, duizend vrouwen. Vraag al die vrouwen maar eens welke van de tradities rondom huwelijk, geboorte en dood uit hun cultuur ze zouden willen schrappen. Ik realiseer me dat ik het weinig over het op de website genoemde subthema ‘werk’ heb gehad. Misschien was het beter geweest als ik me juist daar op had gericht. Dan had ik het mezelf een stuk makkelijker gemaakt, aangezien ik ooit een scriptie over diversiteit op de werkvloer heb gemaakt. Maar dan had ik wellicht weinig geleerd. Ik zie iets opvallends, ik erger me aan iets dat geschreven staat en ik besluit verder te onderbouwen en onderzoeken hoe dit komt.
Op de website staat dat dit een positief thema is. Dat heb ik dan bij deze misschien een beetje voor je verpest. Mijn excuses. Het is nou eenmaal een traditie van mij om de zaken rondom Internationale Vrouwendag problematischer te maken dan dat ze in eerste instantie worden voorgeschoteld. Hopelijk zijn dat voldoende verzachtende omstandigheden en is je oordeel mild.
Bronnen A: https://www.internationale-vrouwendag.nl/thema-2024-een-wereld-duizend-v... B: S. Moller Okin, Is multiculturalism bad for woman C: S. Moller Okin, Justice, Gender and the Family D: L. Verkooijen, Over gelijkheid, diversiteit en de toekomst van het social work E: b.hooks, All about love