Ik wil u even meenemen naar het Spui in Den Haag.
Naar de Nieuwe Kerk, die ligt aan de rand van wat tot de tweede wereldoorlog de joodse wijk van Den Haag was.
In de hof om die protestantse Nieuwe Kerk ligt het gebeente van Spinoza.
In de 2de helft van de vorige eeuw is een steen geplaatst ter herinnering aan hem, Spinoza, één van die grote denkers die de mensheid heeft voortgebracht.
Die steen en die plaats zijn vol symboliek.
Ongeveer daar waar de gedenksteen staat, stond ooit de eerste Askenazische synagoge van Den Haag.
En dan die steen zelf.
Op initiatief van David Ben-Goerion, de eerste premier van de staat Israel, is in die gedenksteen een basaltblok, uitgehouwen in de bergen van Galilea, aangebracht.
In dat basaltblok is gebeiteld het Hebreeuwse woord “amcha”, “uw volk” of, minder parlementair, “jouw mensen”.
Met het aanbrengen van dat woord wordt symbolisch de ban ontkracht waarin Spinoza in Amsterdam op 27 juli 1656 was gedaan, omdat hij anders dacht over God en de mensen.
De ban waardoor hij paria werd, verstoten uit de Sefardische gemeenschap, buitengesloten.
De ban die onder meer veroorzaakte dat hij niet op een Joodse begraafplaats, maar in een christelijke kerk werd begraven.
Er staat nog een tweede woord op die steen. Dat is het Latijnse woord “caute”.
Dat woord had Spinoza in zijn zegelring gegraveerd.
“Caute” wordt waarschijnlijk het best vertaald met “wees bedachtzaam”, “denk na vóór je iets zegt of doet”.
Dat “caute” wil ik vandaag – bij de herdenking van de bevrijding van Auschwitz, van dat samenvattend begrip van de Shoah – vooral zelf ter harte nemen nu ik gevraagd ben iets te vertellen over de Krimpenaren, die vernoord zijn omdat zij volgens de nazi’s Jood waren.
Iets vertellen over Krimpenaren die niet kunnen reageren op wat ik over hen zeg en die ons niet meer kunnen vertellen of de Joodse identiteit een rol in hun leven speelde.
Dat laatste valt dus door ons niet meer vast te stellen.
En ten principale ben je immers Jood, Christen, moslim, pantheist, atheist of agnost niet omdat een ander dat vindt, maar omdat je innerlijk zelf tot die conclusie bent gekomen.
Die omstandigheid verplicht mij tot de bedachtzaamheid die Spinoza bedoelde.
Ik wil niet met terugwerkende kracht mensen in een bepaald vakje duwen, niet indelen.
Want het indelen van mensen leidt alleen maar tot ellende, tot uitstoting en soms zelfs tot de dood, zoals wij weten en vandaag herdenken.
En zoals wij tot onze schande nog steeds meemaken en steeds wéér meemaken in deze tijd van toenemend populistisch-nationalisme et anti-semitisme.
Daarom wil ik niet spreken over joodse Krinpenaren, maar over Krimpenaren die door de nazi’s als Jood werden beschouwd.
Want dat waren ze, voor ons, op de eerste plaats: Krimpenaren, inwoners
van Krimpen aan den IJssel, met hun persoonlijke overtuigingen,
opvattingen en idealen.
Ik wil u graag iets vertellen over de vier Krimpenaren die door de nazi’s als Jood werden beschouwd en die als gevolg daarvan zijn vermoord.
Het waren vier mensen met uiteenlopende posities in de maatschappij.
De nazi’s maakten op dát gebied géén onderscheid.
Over de ene vermoorde Krimpenaar kan ik u meer vertellen dan over de andere. Maar sinds ik in de 90-er jaren onderzoek naar hen en de andere Krimpense oorlogsslachtoffers heb gedaan, zijn ze mij allen zeer nabij gekomen.
Ik heb in de tijd van dat onderzoek in Krimpen en daarbuiten mensen ontmoet die nog levendige herinneringen aan deze Krimpenaren hadden.
De gespekken die ik met hen had, beschouw ik als bijzonder kostbaar.
Iets daarvan wil ik met u delen.
Nu, 75 jaar na het einde van de 2de wereldoorlog en met de kennis van alles wat over die oorlog is gepubliceerd kunnen we ons niet meer voorstellen, dat onze ouders en grootouders zich níét konden voorstellen,
ondanks alle voortekenen en geruchten en ondanks het zekere gevoel dat het niet kosjer was wat er gebeurde, dat medemensen, de nazi’s, in staat waren tot de gruweldaden die zij hebben verricht.
In de gesprekken met nabestaanden en tijdgenoten van de vermoorde Krimpenaren kwam steeds naar voren, dat men – ondanks alle tekenen aan de wand – zich niet echt het lot kon voorstellen, dat de mensen te wachten stond die door de nazi’s als Jood werden beschouwd.
Of, misschien, wilde of kon men het niet opbrengen aan die vreselijke werkelijkheid te denken.
4
En toch bleek die werkelijkheid nog erger dan wat al onvoorstelbaar was.
Een voorbeeld daarvan zijn de lotgevallen van de heer Cornelis Albertus Pieter Engelse.
De heer Engelse was directeur van de Electriciteitsmaatschappij Capelle-Krimpen, de E.C.K. – velen van u nog wel bekend –.
De heer Engelse woonde aan de IJsseldijk op nr. 340 (nu 338).
Hij was lidmaat van de Nederlands Hervormde kerk.
In zijn vrije tijd was de heer Engelse actief in allerlei verenigingen.
Zo was hij bestuurslid van de Krimpense Oranjevereniging.
En in het begin van de bezetting distribueerde hij illegale blaadjes.
De moeder van de heer Engelse was Joods en dus was hij dat volgens de
nazi’s ook.
Toen de Duitsers op 10 januari 1941verordonneerden dat mensen met tenminste één Joodse grootouder zich moesten melden bij het Bevolkingsregister in het gemeentehuis, deed de heer Engelse dat niet.
Hij moet hebben voorvoeld dat een dergelijke registratie hem weinig goeds zou brengen.
In het Krimpense gemeentehuis was echter iemand die het nodig vond in de kantlijn van een officieel stuk het woord “Jood” te schrijven naast de naam van de heer Engelse.
Een zogenaamde gezagsgetrouwe vaderlander moet daarop actie hebben ondernomen.
Het gevolg mede daarvan was dat de heer Engelse werd veroordeeld tot drie maanden gevangenisstraf, omdat hij aan de verplichting zich te melden, geen gevolg had gegeven.
Toen de heer Engelse zijn straf had uitgezeten, rekende zijn vrouw op zijn thuiskomst. Zij had bij bakker Van Limborg verderop op de IJsseldijk een welkomsttaart besteld.
Maar in plaats van de thuiskomst van haar man kreeg mevr. Engelse een bericht waarin werd medegedeeld dat haar echtgenoot ten gevolge van
een longontsteking was overleden.
In werkelijkheid was de heer Engelse afgevoerd naar het vernietigingskamp Mauthausen.
Hij stierf – 50 jaar oud – op 31 oktober 1942 in Mauthausen II.
Wij herdenken hem.
Mevrouw Selma Johanna van Reeuwijk geboren Hagens woonde aan de Waalsingel op nr. 46.
Na een hooglopende ruzie met één van de buren diende die buur een klacht in bij de politie.
Dat was in 1942 een gevaarlijke situatie voor een vrouw die door de nazi’s als Joods werd beschouwd.
Politieman Schults en zijn collega beseften dat maar al te goed.
Alvorens de klacht in behandeling te nemen waarschuwden zij mevrouw
Van Reeuwijk en adviseerden haar onder te duiken.
Mevrouw Van Reeuwijk zei echter dat zij nergens bang voor was en bleef gewoon in haar huis aan de Waalsingel.
Op 25 september 1942 stond de Sicherheitsdienst, de SD, voor haar deur.
Via het bureau van de SD aan de Heemraadsingel in Rotterdam werd zij rechtstreeks naar Auschwitz gestuurd.
Vier dagen later werd zij daar vermoord, 33 jaar oud.
Dat was haar beide ouders daar al twee maanden eerder overkomen.
Wij herdenken hen.
In de Kruisstraat op nummer 13 woonde de heer Adolf Harry Moses.
Hij was kantoorbediende.
Op 18 juli 1942 werd de heer Moses uitgeschreven uit het Bevolkingsregister van Krimpen aan den IJssel.
Hij werd onmiddellijk op transport naar Westerbork gezet.
De heer Moses bleef ruim een jaar in dat kamp in Drenthe.
Op 20 juli 1943 ging hij op transport naar Auschwitz.
Hij werd bij aankomst op 23 juli vermoord, 25 jaar oud.
Zijn 28-jarige zusje Lea Cientje Dasberg geb. Moses was daar op 30 september 1943 en zijn vader Julius Friedrich Moses en zijn moeder Elisabeth Fuld waren daar op 15 oktober van datzelfde jaar al vermoord.
Zijn oudere broer Morits Machiel werd op 30 april 1943 in Sobibor vermoord.
Wij herdenken hen.
De vierde Krimpenaar die werd vermoord omdat hij volgens de nazi’s Jood was, is de heer Herrim Matzcinsky.
Hij woonde in het logement van Floris Schippers aan de Polderschedijk 4.
De bijnaam waaronder hij in Krimpen en omstreken bekend stond, was “koopjeshalen”.
Herrim Matzcinsky werd op 25 oktober 1862 geboren in Suwalki, in die tijd Russisch en nu Pools. In dat gebied was het antisemitisme nogal
virulent. Er waren vaak pogroms.
Herrim en zijn ouders emigreerden voor een beter leven naar Engeland, naar Londen.
Al snel daarna zocht Herrim als 19-jarige jongen zijn heil in Nederland, 7
in Rotterdam. Hij wordt er graancontrôleur en bierhuishouder.
Maar later wordt hij ambulant koopman in de Krimpener- en de
Alblasserwaard.
Daardoor kreeg hij zijn bijnaam: “koopjeshalen”.
Hij handelde in aardewerk en andere huishoudelijke artikelen.
Op 3 oktober 1940 vertrekt hij uit Rotterdam en neemt zijn intrek bij Floris Schippers, in Krimpen aan den IJssel dat hij zo goed kende en waarvan hij misschien dacht dat hij er veilig zou zijn.
Door de anti-joodse maatregelen wordt Herrim op 14 juli 1942 gedwongen Krimpen te verlaten en zich te melden in Rotterdam.
Hij wordt dan ondergebracht in het Israelitisch Oudeliedengesticht aan de Claes de Vrieselaan 70.
Op 26 februari 1943 halen de Duitsers het Oudeliedengesticht leeg.
Herrim komt in kamp Westerbork terecht.
Op 10 maart 1943 wordt hij op transport gesteld naar Sobibor waar hij op 13 maart 1943 wordt vermoord, 81 jaar oud.
Wij herdenken hem.
Er wordt gezegd dat een mens pas echt dood is als niemand meer aan hem denkt.
Daarom, als we voortaan langs de IJsseldijk 338, de Kruisstraat 13, de Waalsingel 46 of langs de Polderschedijk bij de Veerdam lopen, laten we dan even denken aan de Krimpenaren die daar hebben gewoond en die niet verder mochten leven omdat anderen hen buitensloten en niet als medemensen zagen.
Mensen, Krimpenaren, die we geacht werden te vergeten.
En denk dan ook aan dat Hebreeuwse woord op de gedenksteen van Spinoza: amcha: jullie horen bij ons, voor altijd.
Wij zullen hen niet vergeten.
Ben van Veen
Ereburger gemeente Krimpen aan den IJssel en oud Wethouder
Het bericht Toespraak Ben van Veen, ter gelegenheid van de onthulling van het levenslicht op 27 januari 2020 verscheen eerst op PvdA Krimpen aan den Ijssel.
