Poliflw

Fonda dient vandaag een initiatiefnota in met voorstellen om de zorg inclusiever te maken. Want terwijl we in de zorg vaak dezelfde procedures volgen, veranderen we zelf in rap tempo. Op het gebied van gender en seksuele gerichtheid wordt de diversiteit zichtbaarder. Maar omdat zorgmodellen en onderzoeken vaak het mannelijk lichaam als uitgangspunt nemen, blijven sommige medische klachten bij vrouwen onverklaard. Dat creëert een ongelijkheid.

Daarnaast vergrijst de samenleving in rap tempo en zijn er veel culturele verschillen. Onderzoek toont aan dat dementie vaker onopgemerkt blijft bij ouderen met een migratieachtergrond, waardoor zij zich eerder melden op de spoedeisende hulp. Mensen die door een hersenziekte terugvallen op hun moedertaal gaan door deze taalbarrière soms niet naar de dokter, of moeten juist vaker op consult komen om een duidelijke diagnose te krijgen. Dit alles duwt de zorgkosten omhoog, terwijl het juist belangrijk is om het zorgstelsel betaalbaar te houden.

Waar voorheen gekozen werd voor zogeheten hoofdlijnakkoorden (afspraken over de zorg in één specifieke sector veelal ingegeven door financiële motieven) koos minister Ernst Kuipers juist expliciet voor een andere aanpak. Het Integraal Zorgakkoord (IZA) is een akkoord dat tot stand is gekomen in overleg met patiëntvertegenwoordigers, zorgprofessionals, -aanbieders en -verzekeraars. In plaats van zich te richten op ‘alleen’ wijkverpleging of ziekenhuiszorg, gaat het akkoord over alle (curatieve) zorgsectoren. Want de zorg staat onder druk. Of het nu gaat om toegankelijkheid of kwaliteit, het feit dat samenwerking onvoldoende van de grond komt, de verduurzamingsopgave of om de zorgprofessionals die geconfronteerd worden met een te grote werkdruk. De uitdagingen in de zorg zijn dus veel breder dan één bepaalde sector. Juist daarom werd ook met succes ingezet op deelname van de gemeenten aan het IZA. In het IZA zijn meer dan 400 afspraken gemaakt die ertoe moeten leiden dat het niet uitmaakt waar je wieg heeft gestaan of waar je woont: er moet voor iedereen gelijke toegang zijn tot kwalitatief goede zorg. Bijvoorbeeld door afspraken over een wijkgerichte aanpak van gezondheidsproblemen, het afremmen van medicalisering en het optimaal inzetten van de beschikbare capaciteit.

Begin jaren zeventig bijvoorbeeld, toen Aart Staartjes hem vroeg of hij wel eens iets voor kinderen had gedaan, was zijn antwoord: “Ja, ik heb er twee.” Edwin vat het samen: “Zo werd ik Ome Willem. Aart gaf aan: ‘ga jij maar drummen, dat spaart een muzikant uit’. En ik ben nog steeds voor veel mensen Ome Willem, en dat vind ik leuk hoor. Je komt jong in hun leven en dat grijpt in. Als je 16 jaar op televisie bent met een programma dat gewaardeerd wordt dan heeft dat meer impact dan jazz concerten voor een kleiner publiek.”

Uiteindelijk is het zijn liefde voor de taal waarin alles samenkomt. Edwin schrijft en vertelt verhalen bij muziek en maakt, met eigen versies en vertellingen, klassieke muziek toegankelijk. De Matthäus Passion van Bach bijvoorbeeld. Voor kinderen en andere volwassenen, zoals hij dat graag noemt. Nooit kinderachtig zijn is zijn devies. ”Ik probeer kinderen nieuwsgierig te maken, nieuwe dingen te laten zien en horen. Anders wordt het leven kaal, en er is juist zoveel. Zij hoeven niks maar het moet wel aangeboden worden. Daarin is de politiek van groot belang.”

Het voelt als een eer om vandaag mijn maidenspeech te mogen houden in uw Kamer. Om u te vertellen hoe ik dit ambt probeer in te vullen de komende jaren. Mijn leidraad in mijn Kamerwerk is, en zal altijd blijven: gelijke kansen bieden aan iedereen in Nederland.

En daarbij geldt: Kansengelijkheid begint bij vertrouwen.

Vertrouwen van de overheid dat inwoners het beste uit zichzelf halen als je ze de kansen daartoe biedt. Én het vertrouwen van inwoners zelf dat zij vooruit kunnen komen als zij die kansen grijpen. En dat vertrouwen – van de overheid naar haar inwoners en andersom – begint met een overheid die luistert. Dát tekent mijn verhaal in de politiek.

Dat verhaal begon 42 jaar geleden toen ik werd geboren in Den Haag.

Een ander Den Haag dan nu. ‘Wie voor een dubbeltje geboren is, wordt nooit een kwartje’ was niet alleen een stom en uitgekauwd spreekwoord, maar ook een realiteit voor veel mensen. En ook al was die kansenongelijkheid overal zichtbaar in mijn omgeving – Op school. In de buurt. – In die tijd werd het niet aangepakt.

Dat inzicht kwam bij mij pas achteraf.

Toen ik zelf moeder werd. Toen werd mij pijnlijk duidelijk dat succes niet alleen aan geluk of toeval lag, maar aan de kansen die je krijgt. Dat ongelijkheid geen natuurverschijnsel is maar een politieke uitkomst. En dat je kansen in het leven te maken hebben met de cijfers van je postcode, de centen in de portemonnee van je ouders en de kwaliteit van het onderwijs in jouw buurt.

In mijn Nederland, waar ik vanuit deze Tweede Kamer mede vorm aan mag gegeven, staat kansengelijkheid centraal. Een gelijke kans op een bloeiende start van het leven, door goede kinderopvang en het beste onderwijs. Een gelijke kans op een vrolijk leven, ook voor mensen met een beperking. Een gelijke kans op een mooie oude dag door liefdevolle zorg in verpleeghuizen.

Ik sta hier. Om dáárvoor te knokken. En dat ik hier sta, begon eigenlijk met een simpel mailtje terug van een wethouder. Een wethouder die in die mail liet blijken écht naar mij en naar Transvaal te willen luisteren en ons probleem op te willen lossen. Een zogenaamde “zwarte school” werd een sleutel tot succes. Ik dacht: het kan wel! Een luisterend oor vanuit de politiek.

Voorzitter, er is werk aan de winkel. Het is nu tijd voor actie. Nu wil ik mijn oor te luister leggen. Mijn vleugels uitslaan op plekken waar ik nog nooit ben geweest. Zo wil ik het vertrouwen, dat ik van de kiezer heb gekregen, inzetten om gelijke kansen te creëren voor iedereen in ons land.

Want wij werken aan een optimistisch Nederland. Met een blik op de toekomst. Met als kompas onze idealen van vrijheid voor het individu, en radicale kansengelijkheid. Met aandacht en begrip voor mensen die vastlopen of niet mee kunnen komen.

“Ik vloog die dag terug uit Italië. Vanaf een vrijheidsfestival, dat op het eiland Ventotene, waar Mussolini zijn politieke tegenstanders naartoe stuurde, plaatsvond. Uitgenodigd om op de dag van de Italiaanse bevrijding, 25 april, te komen spreken over vrijheid, mensenrechten en hoe je nieuwe Europeanen verwelkomt. Geïnspireerd door alle verhalen die ik daar had gehoord vloog ik terug naar Nederland. Kort daarna, op 5 mei, zou ik spreken op het bevrijdingsfestival in Zwolle. Het thema van dat jaar was verzet. Onze vrijheden kunnen enkel van ons ontnomen worden als we niet opstaan zodra ze in het geding komen.

In de aankomsthal liep ik vlot door. Het was een doordeweekse dag en ik moest naar mijn werk. De marechaussee haalde mij en verschillende andere mensen uit de rij. Huidskleur was doorslaggevend. Ik zag hoe gelaten en weerloos de anderen met mij erbij stonden. Toen dacht ik: ‘Ik kan opkomen voor deze mensen’.”

Bamenga deelde op social media direct zijn ervaring. Media pikten het verhaal snel op en Bamenga werd door de marechaussee gebeld. “Ze vroegen of ik een klacht in wilde dienen en met de mediaoptredens wilde stoppen. De marechaussee gaf op dat moment aan dat etniciteit inderdaad onderdeel uitmaakte van hun selectie. Met onder andere PILP1, Amnesty International en Control Alt Delete heb ik de samenwerking opgezocht. En toen heb ik een klacht ingediend.”

Meerdere gesprekken met de marechaussee volgden. Het bracht de twee partijen echter niet dichter tot elkaar. Toch is Bamenga daar niet bitter over: “Op de middelbare school als klassevertegenwoordiger, op de hogeschool als lid van de medezeggenschapsraad en als volksvertegenwoordiger in de gemeenteraad heb ik geleerd dat discussies mensen aan het denken zetten. En dat je er veel mee kan bereiken. Die discussies hebben we juist nodig.”

Na zowel een informele als een formele klachtenprocedure werd in februari 2020 een rechtszaak aangespannen tegen de marechaussee. Op 15 juni 2021 vond de rechtszitting plaats en in september 2021 volgde de uitspraak waarin het korps door de rechtbank in het gelijk werd gesteld over haar werkwijze.

Ik roep iedereen op: blijf thuis bij klachten, laat je testen en zet een raam open. Ik zeg ook hier: laat je alsjeblieft vaccineren. Doe het voor jezelf en voor elkaar. En ik vraag de minister wederom om alles op alles zetten voor een hoge vaccinatiegraad. Er zijn nog te veel mensen niet gevaccineerd in Nederland, vooral 50-plussers. Wat doet hij bijvoorbeeld met het onderzoek van het UMCG, waaruit blijkt dat mensen nog altijd wachten op een uitnodiging of denken dat vaccineren geld kost?

Gaat de minister toezien op eerlijke patiëntenspreiding? Wordt de testcapaciteit weer opgeschaald naar meer dan 130.000 per dag? Wanneer hebben alle 60-plussers een booster? En krijgen ouders keuzevrijheid als het EMA ergens komende weken een vaccin als veilig en effectief beoordeelt voor 5-11 jarigen?

En aan de minister van justitie vraag ik of met de uitbreiding van het coronatoegangsbewijs, er ook extra geld komt voor naleving en handhaving. Burgemeesters geven aan dat dat nodig is. En hoe kijkt hij terug op de afgelopen twee weken, waar uit protest de regels simpelweg genegeerd werden? En onderzoek van J&V zélf laat zien dat het niet goed gaat met die handhaving.

Zelfs vóór de coronacrisis uitbrak had het liberalisme het zwaar. Zij kreeg de schuld van veel tot alle huidige wereldproblemen, van groeiende ongelijkheid en uit de hand gelopen globalisering tot het gebrek aan thuishoren in een gemeenschap. Wat moeten we hiermee? Ik sprak Michael Freeden, één van de vermaardste academici rondom het liberalisme, om hierachter te komen. Een bekende voorstander van het liberalisme als progressieve kracht binnen de maatschappij, diep geworteld in de traditie van sociale hervorming die in de 19e eeuw in Groot-Brittannië de kop opstak en een felle tegenstander van de neoliberale wending die het liberalisme sinds de jaren ’80 heeft genomen.

‘We hebben een top-heavy, politiek onverantwoorde sfeer waarbij de regering terzijde wordt geschoven door de kracht van multinationals en financiële markten. Daar is niets liberaals aan.’

Wat is uw perspectief op de huidige stand van zaken van het liberalisme in Europa?

‘De uitdagingen voor het liberalisme komen uit een aantal verschillende hoeken. Enerzijds is er natuurlijk de groei van het populisme, anderzijds is er de constante verwarring van het liberalisme met het neoliberalisme, wat heel iets anders it. Het is vervelend dat het woord ‘liberalisme’ erin voorkomt, waardoor het lijkt op een kolonisatie van een totaal verschillende set standpunten. De derde uitdaging is dat het liberalisme nog niet de juiste taal heeft gevonden om met gewone mensen te kunnen praten. Ik zeg soms als halve grap, ‘liberalen zingen niet’. De communisten hebben The Internationale, de nazi’s hadden hun Horst-Wessel-Lied, maar liberalen zingen nooit. Zij spreken geen passies of emoties aan. Maar dat heb je in deze moderne samenleving wel nodig. De politiek is niet zo rationeel als mensen denken. Het liberalisme heeft sterke emoties, bijvoorbeeld woede om bepaalde vormen van onrechtvaardigheid, maar het heeft niet de juiste taal om dat te communiceren aan de gewone burger.’

Maakt u zich zorgen om deze uitdagingen?

‘Ik maak me zorgen omdat het liberalisme in mijn ogen een humanistische ideologie is. Maar het wordt verbasterd tot een soort economisme of technische grondwetsbeweging. Ik weet dat in Nederland het eerbiedigen van de grondwet een sterk element van het liberalisme is en dat is ook belangrijk, maar het idee over hoe een gemeenschap zich moet gedragen binnen de context van humanistische praktijken is het belangrijkste idee dat vaak over het hoofd wordt gezien. En dat gebeurt omdat het concept van overkoepelende politieke programma’s is verdwenen. We kijken nu naar concrete thema’s, zoals gezondheidszorg en klimaatverandering en genderidentiteit. Nu zijn dit allemaal cruciale elementen, en ik weet dat liberalen er veel over te zeggen hebben. Maar over het algemeen zijn mensen heel beleidsgericht geworden, op een hele micro manier. Ze missen de grotere humanistische boodschap waar deze dingen op gebouwd zijn en slagen er niet in dat verband te leggen.’

U zei dat het neoliberalisme het liberalisme heeft ‘gekoloniseerd’. Wat moeten we daarbij voorstellen?

‘Neoliberalen spreken niet van individuele burgers. Ze spreken van cliënten, klanten, economische consumenten. Dat is hun sociale eenheid. In de London Underground spreken ze niet meer van passagiers, maar van klanten, wat een uitsluitend commerciële relatie impliceert tussen burger en bedrijf. Het enge aspect aan het neoliberalisme is die commercialisatie van de menselijke band. Liberalen moeten zich hiertegen verzetten, en duidelijk aangeven dat zij niet in die mening delen.’

Toch zijn het liberalisme en het kapitalisme voor de meeste mensen zo met elkaar verbonden dat het moeilijk is om de twee los van elkaar te zien.

‘Nou, je hebt kapitalisme, en dan heb je kapitalisme. Als je naar de geschiedenis van het liberalisme kijkt, begon het als een ideologie ter verdediging van de vrijheid en de rechten van het individu. Toen ontwikkelde het zich tot het aanmoedigen van individuele onderneming. Daardoor maken ondernemerschap en het verbreden van de horizon van individuele werkzaamheid een essentieel deel uit van de tweede 19e-eeuwse golf van het liberalisme. Als we het kapitalisme interpreteren als het belang van privérelaties en privébezit voor het stimuleren van de economie, dan gaan het kapitalisme en het liberalisme inderdaad hand in hand. Maar als we het met ‘kapitalisme’ hebben over het wegnemen van het gezag van de staat en het overhandigen van dat gezag aan gigantische internationale conglomeraten, dan is dat heel iets anders. Wat we nu zien, is dat we een top-heavy, politiek onverantwoorde sfeer hebben waarin de overheid wordt vervangen, of terzijde wordt geschoven door de kracht van multinationals en financiële markten. Daar is niets liberaals aan.’

Tijdens de recente coronacrisis keren veel van die bedrijven zich naar de staat om gered te worden. Enkele critici betogen dat het liberalisme een wereld heeft gecreëerd waarin de handel kan bloeien, maar dat het uit de hand is gelopen.

‘Het probleem met die analyses is dat mensen vaak denken dat het liberalisme vaststaat, terwijl het juist constant verschuift en verandert, zowel door de tijd heen als door verschillende culturen heen. In veel opzichten, heeft conservatief beleid zich verplaatst naar gebieden die vroeger liberaal waren, terwijl het liberalisme zich in sommige aspecten verder heeft ontwikkeld. Dus ja, 19e-eeuws liberalisme heeft de bodem gelegd voor 19e-eeuws kapitalisme, maar ik denk niet dat het behouden van het soort multinationale kapitalisme met als doel particulier belang ten koste van het algemeen welzijn, deel uitmaakt van de hedendaagse liberale agenda. Het lijkt mij vreemd om wat liberalen honderd of vijftig jaar geleden hebben gedaan of gedacht de schuld te geven van huidige gebreken. Hun agenda is aan het veranderen, terwijl anderen gebieden bezetten die liberalen lang geleden achter hebben gelaten.’

Dankzij de corona-uitbraak, lijkt het alsof we getuige zijn van een wedergeboorte van de staat. Zelfs liberale groepen die in het verleden een neoliberalere insteek hadden, keren zich tot overheidsinstanties voor bescherming tegen economische tegenspoed. Verwacht u hierdoor een hechtere band te zien tussen liberalen en sociaaldemocraten?

‘Er zijn geen harde grenzen tussen rechts liberalisme en conservatisme en tussen links liberalisme en vormen van sociaaldemocratie. Als je kijkt naar de geschiedenis van het liberalisme, bijvoorbeeld in Groot-Brittannië, wat ik het beste ken, bleek het ontstaan van een sociaal begrip voor het liberalisme uiteindelijk cruciaal. In het klassieke boek over het liberalisme van Leonard HobHouse [Liberalism, uitgegeven in 1911, CB.] is er een prachtige zin: ‘Mutual aid is no less important than mutual forbearance, the theory of collective action no less fundamental than the theory of personal freedom’. Het was een poging tot balans tussen de twee dat niet de sociaaldemocratie, maar het sociaal-liberalisme teweeg bracht, denk ik. Ik zou zeggen dat het communautaire aspect van het sociaal-liberalisme, dat in Amerikaanse versies altijd achterwege wordt gelaten, eigenlijk essentieel is voor het Britse liberalisme, voor het Italiaanse liberalisme, voor het Scandinavische liberalisme. De vraag is eigenlijk of de partijen die zich sociaaldemocraat noemen zich niet eigenlijk sociaal-liberaal-democraat zouden moeten noemen.’

Laten we zeggen dat we afstand nemen van deze neoliberale standpunten die u heeft besproken. Wat moeten de prioriteiten voor liberalen worden als het op het terugdringen van politiek onverantwoorde krachten en het heroveren van liberale waarden aankomt?

‘Het is deels een kwestie van nadrukkelijk publieke regulering, om ervoor te zorgen dat bepaalde delen van de samenleving immuun zijn tegen de schade die conservatief kapitalisme heeft veroorzaakt. Dat is een doorlopend probleem in elke westerse maatschappij. Dat is waarom we ook naar achtergestelde groepen in de samenleving moeten kijken. Bijvoorbeeld, een handicap is niet alleen een persoonlijk probleem, zoals ze ooit wel werden beschouwd, maar een nationaal probleem. Mensen met een beperking hebben precies dezelfde rechten als de rest van de bevolking, dus dat is het punt waar de staat bij moet springen. Het gaat om het verwijderen van belemmeringen voor de individuele vrijheid. We moeten ons afvragen: wat zijn de belemmeringen die verwijdert moeten worden voordat wij allen onze keuzes en vrije wil kunnen uitoefenen?’

Dit is in feite de eerste keer dat vrijheid wordt genoemd, terwijl dat normaliter het startpunt van een gesprek over het liberalisme zou vormen.

‘Natuurlijk is vrijheid een waarde van het liberalisme. Het gevaar ligt in de neiging van sommigen om het vrijheidsconcept op te blazen tot er geen ruimte meer is voor de andere kernconcepten van het liberalisme. De vraag is altijd om de definitie van balans tussen vrijheid en vooruitgang, vrijheid en gelijkheid, vrijheid en redelijk gedrag, vrijheid en het eerbiedigen van de grondwet. Vrijheid op zichzelf wordt een libertair perspectief waarin de rest onderdanig wordt aan deze magische, redeloze aantrekking tot vrijheid. Dus vrijheid, jazeker, maar altijd binnen de context waarin wij onderling afhankelijke wezens zijn. In de 21ste eeuw moet vrijheid niet duiden op het geïsoleerde individu, maar op het individu dat tot een gemeenschap hoort. Om onze vrijheid uit te kunnen oefenen hebben we de hulp van anderen nodig om ons van onze beperkingen te bevrijden. We moeten samen handelen om de opties en keuzes waar te kunnen maken die deel uitmaken van vrij zijn. Vrijheid is geen stilstaande toestand. Het is een emanciperende eigenschap waarbij mensen tot dingen in staat zijn die anders niet mogelijk waren geweest.

Is de traditionele politieke partij nog de beste manier om deze ideeën te waarborgen?

‘Ik denk niet dat liberale ideologieën en liberale partijen ooit hetzelfde zijn geweest. Partijen over het algemeen hebben een conservatievere neiging wanneer het op nieuwe ideeën ontwikkelen aankomt. Ideeën komen meestal van buiten de politieke partij. Zij leiden een apart leven buiten die instanties om en ik denk dat dit zo door zal blijven gaan. Ik heb twee boeken over vooroorlogs Brits liberalisme geschreven en ik dacht eraan een derde over naoorlogs liberalisme te schrijven. Maar er is gewoon niets interessants over te zeggen! Het vermogen van de liberale partij tot nieuwe ideeën en innovatie is afgestorven. De interessantste ideeën komen niet uit de partij-apparatchik. Ze komen van journalisten, denktanks, academici. Dáár moet men zoeken naar de toekomstontwikkeling van ideeën. Het liberalisme buiten de partijstructuur is springlevend. Maar het wordt niet altijd genoemd onder de officiële liberale vlag.

Dit interview verscheen eerder in Idee, juli 2020.

Zelfs vóór de coronacrisis uitbrak had het liberalisme het zwaar. Zij kreeg de schuld van veel tot alle huidige wereldproblemen, van groeiende ongelijkheid en uit de hand gelopen globalisering tot het gebrek aan thuishoren in een gemeenschap. Wat moeten we hiermee? Ik sprak Michael Freeden, één van de vermaardste academici rondom het liberalisme, om hierachter te komen. Een bekende voorstander van het liberalisme als progressieve kracht binnen de maatschappij, diep geworteld in de traditie van sociale hervorming die in de 19e eeuw in Groot-Brittannië de kop opstak en een felle tegenstander van de neoliberale wending die het liberalisme sinds de jaren ’80 heeft genomen.

‘We hebben een top-heavy, politiek onverantwoorde sfeer waarbij de regering terzijde wordt geschoven door de kracht van multinationals en financiële markten. Daar is niets liberaals aan.’

Wat is uw perspectief op de huidige stand van zaken van het liberalisme in Europa?

‘De uitdagingen voor het liberalisme komen uit een aantal verschillende hoeken. Enerzijds is er natuurlijk de groei van het populisme, anderzijds is er de constante verwarring van het liberalisme met het neoliberalisme, wat heel iets anders it. Het is vervelend dat het woord ‘liberalisme’ erin voorkomt, waardoor het lijkt op een kolonisatie van een totaal verschillende set standpunten. De derde uitdaging is dat het liberalisme nog niet de juiste taal heeft gevonden om met gewone mensen te kunnen praten. Ik zeg soms als halve grap, ‘liberalen zingen niet’. De communisten hebben The Internationale, de nazi’s hadden hun Horst-Wessel-Lied, maar liberalen zingen nooit. Zij spreken geen passies of emoties aan. Maar dat heb je in deze moderne samenleving wel nodig. De politiek is niet zo rationeel als mensen denken. Het liberalisme heeft sterke emoties, bijvoorbeeld woede om bepaalde vormen van onrechtvaardigheid, maar het heeft niet de juiste taal om dat te communiceren aan de gewone burger.’

Maakt u zich zorgen om deze uitdagingen?

‘Ik maak me zorgen omdat het liberalisme in mijn ogen een humanistische ideologie is. Maar het wordt verbasterd tot een soort economisme of technische grondwetsbeweging. Ik weet dat in Nederland het eerbiedigen van de grondwet een sterk element van het liberalisme is en dat is ook belangrijk, maar het idee over hoe een gemeenschap zich moet gedragen binnen de context van humanistische praktijken is het belangrijkste idee dat vaak over het hoofd wordt gezien. En dat gebeurt omdat het concept van overkoepelende politieke programma’s is verdwenen. We kijken nu naar concrete thema’s, zoals gezondheidszorg en klimaatverandering en genderidentiteit. Nu zijn dit allemaal cruciale elementen, en ik weet dat liberalen er veel over te zeggen hebben. Maar over het algemeen zijn mensen heel beleidsgericht geworden, op een hele micro manier. Ze missen de grotere humanistische boodschap waar deze dingen op gebouwd zijn en slagen er niet in dat verband te leggen.’

U zei dat het neoliberalisme het liberalisme heeft ‘gekoloniseerd’. Wat moeten we daarbij voorstellen?

‘Neoliberalen spreken niet van individuele burgers. Ze spreken van cliënten, klanten, economische consumenten. Dat is hun sociale eenheid. In de London Underground spreken ze niet meer van passagiers, maar van klanten, wat een uitsluitend commerciële relatie impliceert tussen burger en bedrijf. Het enge aspect aan het neoliberalisme is die commercialisatie van de menselijke band. Liberalen moeten zich hiertegen verzetten, en duidelijk aangeven dat zij niet in die mening delen.’

Toch zijn het liberalisme en het kapitalisme voor de meeste mensen zo met elkaar verbonden dat het moeilijk is om de twee los van elkaar te zien.

‘Nou, je hebt kapitalisme, en dan heb je kapitalisme. Als je naar de geschiedenis van het liberalisme kijkt, begon het als een ideologie ter verdediging van de vrijheid en de rechten van het individu. Toen ontwikkelde het zich tot het aanmoedigen van individuele onderneming. Daardoor maken ondernemerschap en het verbreden van de horizon van individuele werkzaamheid een essentieel deel uit van de tweede 19e-eeuwse golf van het liberalisme. Als we het kapitalisme interpreteren als het belang van privérelaties en privébezit voor het stimuleren van de economie, dan gaan het kapitalisme en het liberalisme inderdaad hand in hand. Maar als we het met ‘kapitalisme’ hebben over het wegnemen van het gezag van de staat en het overhandigen van dat gezag aan gigantische internationale conglomeraten, dan is dat heel iets anders. Wat we nu zien, is dat we een top-heavy, politiek onverantwoorde sfeer hebben waarin de overheid wordt vervangen, of terzijde wordt geschoven door de kracht van multinationals en financiële markten. Daar is niets liberaals aan.’

Tijdens de recente coronacrisis keren veel van die bedrijven zich naar de staat om gered te worden. Enkele critici betogen dat het liberalisme een wereld heeft gecreëerd waarin de handel kan bloeien, maar dat het uit de hand is gelopen.

‘Het probleem met die analyses is dat mensen vaak denken dat het liberalisme vaststaat, terwijl het juist constant verschuift en verandert, zowel door de tijd heen als door verschillende culturen heen. In veel opzichten, heeft conservatief beleid zich verplaatst naar gebieden die vroeger liberaal waren, terwijl het liberalisme zich in sommige aspecten verder heeft ontwikkeld. Dus ja, 19e-eeuws liberalisme heeft de bodem gelegd voor 19e-eeuws kapitalisme, maar ik denk niet dat het behouden van het soort multinationale kapitalisme met als doel particulier belang ten koste van het algemeen welzijn, deel uitmaakt van de hedendaagse liberale agenda. Het lijkt mij vreemd om wat liberalen honderd of vijftig jaar geleden hebben gedaan of gedacht de schuld te geven van huidige gebreken. Hun agenda is aan het veranderen, terwijl anderen gebieden bezetten die liberalen lang geleden achter hebben gelaten.’

Dankzij de corona-uitbraak, lijkt het alsof we getuige zijn van een wedergeboorte van de staat. Zelfs liberale groepen die in het verleden een neoliberalere insteek hadden, keren zich tot overheidsinstanties voor bescherming tegen economische tegenspoed. Verwacht u hierdoor een hechtere band te zien tussen liberalen en sociaaldemocraten?

‘Er zijn geen harde grenzen tussen rechts liberalisme en conservatisme en tussen links liberalisme en vormen van sociaaldemocratie. Als je kijkt naar de geschiedenis van het liberalisme, bijvoorbeeld in Groot-Brittannië, wat ik het beste ken, bleek het ontstaan van een sociaal begrip voor het liberalisme uiteindelijk cruciaal. In het klassieke boek over het liberalisme van Leonard HobHouse [Liberalism, uitgegeven in 1911, CB.] is er een prachtige zin: ‘Mutual aid is no less important than mutual forbearance, the theory of collective action no less fundamental than the theory of personal freedom’. Het was een poging tot balans tussen de twee dat niet de sociaaldemocratie, maar het sociaal-liberalisme teweeg bracht, denk ik. Ik zou zeggen dat het communautaire aspect van het sociaal-liberalisme, dat in Amerikaanse versies altijd achterwege wordt gelaten, eigenlijk essentieel is voor het Britse liberalisme, voor het Italiaanse liberalisme, voor het Scandinavische liberalisme. De vraag is eigenlijk of de partijen die zich sociaaldemocraat noemen zich niet eigenlijk sociaal-liberaal-democraat zouden moeten noemen.’

Laten we zeggen dat we afstand nemen van deze neoliberale standpunten die u heeft besproken. Wat moeten de prioriteiten voor liberalen worden als het op het terugdringen van politiek onverantwoorde krachten en het heroveren van liberale waarden aankomt?

‘Het is deels een kwestie van nadrukkelijk publieke regulering, om ervoor te zorgen dat bepaalde delen van de samenleving immuun zijn tegen de schade die conservatief kapitalisme heeft veroorzaakt. Dat is een doorlopend probleem in elke westerse maatschappij. Dat is waarom we ook naar achtergestelde groepen in de samenleving moeten kijken. Bijvoorbeeld, een handicap is niet alleen een persoonlijk probleem, zoals ze ooit wel werden beschouwd, maar een nationaal probleem. Mensen met een beperking hebben precies dezelfde rechten als de rest van de bevolking, dus dat is het punt waar de staat bij moet springen. Het gaat om het verwijderen van belemmeringen voor de individuele vrijheid. We moeten ons afvragen: wat zijn de belemmeringen die verwijdert moeten worden voordat wij allen onze keuzes en vrije wil kunnen uitoefenen?’

Dit is in feite de eerste keer dat vrijheid wordt genoemd, terwijl dat normaliter het startpunt van een gesprek over het liberalisme zou vormen.

‘Natuurlijk is vrijheid een waarde van het liberalisme. Het gevaar ligt in de neiging van sommigen om het vrijheidsconcept op te blazen tot er geen ruimte meer is voor de andere kernconcepten van het liberalisme. De vraag is altijd om de definitie van balans tussen vrijheid en vooruitgang, vrijheid en gelijkheid, vrijheid en redelijk gedrag, vrijheid en het eerbiedigen van de grondwet. Vrijheid op zichzelf wordt een libertair perspectief waarin de rest onderdanig wordt aan deze magische, redeloze aantrekking tot vrijheid. Dus vrijheid, jazeker, maar altijd binnen de context waarin wij onderling afhankelijke wezens zijn. In de 21ste eeuw moet vrijheid niet duiden op het geïsoleerde individu, maar op het individu dat tot een gemeenschap hoort. Om onze vrijheid uit te kunnen oefenen hebben we de hulp van anderen nodig om ons van onze beperkingen te bevrijden. We moeten samen handelen om de opties en keuzes waar te kunnen maken die deel uitmaken van vrij zijn. Vrijheid is geen stilstaande toestand. Het is een emanciperende eigenschap waarbij mensen tot dingen in staat zijn die anders niet mogelijk waren geweest.

Is de traditionele politieke partij nog de beste manier om deze ideeën te waarborgen?

‘Ik denk niet dat liberale ideologieën en liberale partijen ooit hetzelfde zijn geweest. Partijen over het algemeen hebben een conservatievere neiging wanneer het op nieuwe ideeën ontwikkelen aankomt. Ideeën komen meestal van buiten de politieke partij. Zij leiden een apart leven buiten die instanties om en ik denk dat dit zo door zal blijven gaan. Ik heb twee boeken over vooroorlogs Brits liberalisme geschreven en ik dacht eraan een derde over naoorlogs liberalisme te schrijven. Maar er is gewoon niets interessants over te zeggen! Het vermogen van de liberale partij tot nieuwe ideeën en innovatie is afgestorven. De interessantste ideeën komen niet uit de partij-apparatchik. Ze komen van journalisten, denktanks, academici. Dáár moet men zoeken naar de toekomstontwikkeling van ideeën. Het liberalisme buiten de partijstructuur is springlevend. Maar het wordt niet altijd genoemd onder de officiële liberale vlag.

Dit interview verscheen eerder in Idee, juli 2020.

Ik ben makkelijk uit te tekenen aan de hand van 4 onderwerpen: familie, voetbal, onderwijs en politiek. Ik ben geboren op landgoed Keukenhof en dus opgegroeid in Lisse, in de prachtige bollenstreek, met mijn ouders, broer en zus. Kenmerkend voor Bollenstrekers is dat het nuchtere, harde werkers zijn. Dat hebben mijn ouders ook aan ons doorgegeven.

Wij brengen als familie veel tijd door op de voetbal. FC Lisse is onze club en ons gezin komt daar graag. Voor mij is er bijna niks mooiers dan de geur van versgemaaid gras, een zonnetje en dat je weet dat je dan een wedstrijd mag spelen. Op mijn achtste ben ik begonnen met voetballen, na een lange zoektocht van ballet, atletiek, turnen, zwemmen, vond ik eindelijk mijn passie in het voetbal. En dat is het nog steeds. Ik bleek talentvol en ging met de jongens voetballen om nog beter te worden. We hadden een heel leuk team en pakten het praktisch aan. Ik kleedde me thuis om, douchte in een scheidsrechtershokje of de trainer liet gewoon alle jongens wachten zodat de dame in hun team zich eerst kon omkleden. Uiteindelijk werden we in 1995 kampioen van de hoofdklasse en zouden we promoveren naar de 3e divisie landelijk. En uit die tijd citeer ik het volgende:

“Maar nu komt het punt discriminatie naar voren. Ik mag volgend seizoen waarschijnlijk niet met mijn maten naar de landelijke divisie, want wat wil het geval, ik ben een meisje dat wel op regionaal niveau bij de jongens mag voetballen, maar niet op landelijk niveau. Daar beslissen een paar grijze heren over, die mij nog nooit hebben zien voetballen en ze laten in een brief doorschemeren dat ik maar bij een damesvereniging moet gaan voetballen.”

Voorzitter, dit komt uit mijn handgeschreven tekst van jaren geleden. Om precies te zijn, is het 26 jaar oud en ik had het tegen de bobo’s van de KNVB. Zij hadden mij kort daarvoor verteld dat meisjes geen perspectief hebben in het voetbal.

In een vol restaurant aan de boulevard in Noordwijk en later ook live op radio 1 hield ik eigenlijk mijn echte maidenspeech, als 15-jarige Jeanet. In het hol van de leeuw vocht ik voor een kans om met mijn teamgenoten (jongens) te kunnen blijven voetballen. Mijn protest was in niet te misverstane woorden. Ik betichtte de bestuurders van discriminatie en vocht ik voor gelijkwaardigheid. En dat lukte. Ik kreeg toestemming en na mij volgden vele meisjes. Hierdoor heb ik het voetballeven van veel meisjes en jongens enigszins kunnen veranderen.

Recentelijk (25 mei en 10 augustus jongstleden) zijn wij beëdigd tot demissionair staatssecretaris in het huidige demissionaire kabinet. Een grote verantwoordelijkheid, in een bijzondere situatie.

Vanwege die bijzondere situatie is bij de eerste benoeming reeds uitgezocht hoe deze zich wettelijk verhoudt tot het

Kamerlidmaatschap. Het advies was dat er geen sprake is van

onverenigbaarheid van functies, zoals u ook schrijft in uw brief van 30 augustus jongstleden.

Inmiddels is hierover toch een discussie ontstaan. Daarom is de Raad van State om advies gevraagd. De Raad van State stelt dat niet kan worden geconcludeerd dat voortzetting van ons Kamerlidmaatschap in strijd is met de Grondwet. Tegelijkertijd acht zij de gang van zaken in onze situatie uit grondwettelijk oogpunt ‘ongelukkig’. De Raad van State adviseert om de wet op dit punt te verduidelijken. Dit gegeven brengt ondergetekenden ertoe hun Kamerzetel per direct op te geven.

Een debat in de Kamer kan dan gaan over de fundamentele vraag die de Raad van State stelt in haar evenwichtige advies over het toetreden van Kamerleden tot een demissionair kabinet, niet over onze drie individuele benoemingen.

Het was een groot voorrecht en genoegen Kamerlid te mogen zijn.