Eigenlijk had ik 'de Zwarte man' achter mij gelaten. Ik was klaar met de serie, in iedere betekenis van het woord. Bovendien zijn er geen nieuwe inzichten naar boven gekomen rond Zwarte Piet, of de discussie rond dit personage. Wat ik erover zou schrijven zou een herhaling van zetten zijn.
Maar toen gebeurden er een aantal dingen, die mij toch weer terugbrachten naar deze serie...
Allereerst de zogenaamde 'blokkeerfriezen', die vorig jaar doelgericht een file creëerden om te voorkomen dat een bus met vreedzame protestanten niet hun keurig afgebakende plekje bij de intocht zouden kunnen innemen.
De blokkeerfriezen werden dit jaar overtroffen: neonazi's vielen mensen aan die - op vreedzame wijze - hun moeite met Zwarte Piet kenbaar maakten. En in reactie daarop vindt de VVD dat onze grondrechten in de Sinterklaastijd maar even in de ijskast moeten...
En deze week beleefde de afdelingssite van SP Veenendaal een plotselinge piek aan bezoekers - vanwege een langvergeten poll die in de archieven staat.
Op de stelling "Zwarte Piet is een racistisch fenomeen en moet van het toneel verdwijnen" reageerde 83% van de bezoekers met 'oneens'. (12% gaf het aan eens te zijn, en 5% gaf aan geen mening te hebben.)
Waar die piek nou ineens vandaan kwam (nota bene om een archiefstuk), en waarom zoveel mensen aangaven niets racistisch te zien in een fenomeen waar nazi's voor strijden weet ik niet. Maar het is de moeite waard om een verklaring voor te zoeken. En dus het dossier 'de Zwarte man' te heropenen...
intentie is alles
Iets wat al langere tijd in mijn achterhoofd speelde, is het filmpje 'How drag is different from blackface' van Matt Baume. Het leek me interessant om de premisse van dit filmpje los te laten op de pietendiscussie - en nu ik een aanleiding heb om het dossier te heropenen, wil ik dit dan ook als eerste aanknopingspunt gebruiken.
In zijn filmpje erkent Baume dat er overeenkomsten zijn tussen dragqueens en blackface. Namelijk:
beide zijn het leden van een groep die zich voordoen als leden van een andere groep
ze vallen allebei terug op overdreven stereotypen
ze zijn allebei over-de-top karikaturen
Maar op een cruciaal punt verschillen ze: bij blackface worden donkere mensen belachelijk gemaakt, terwijl bij drag niet zozeer vrouwen als zodanig op de hak worden genomen, maar de regels omtrend genderrollen. Daarom is blackface wel racistisch, maar drag niet mysogeen.
Om een lang verhaal kort te maken: het draait allemaal om intentie.
Zwarte Piet is geen blackface (maar drag)...
Hoewel Zwarte Piet uiterlijk het meest lijkt op blackface, wil ik hem (voor nu) even niet in die categorie plaatsen. Want dat verklaart niet waarom zoveel mensen er geen racistisch fenomeen in zien. Bovendien is het goed te verdedigen dat Zwarte Piet niet op één lijn staat met blackface.
Nederland heeft geen traditie van minstrel shows, zoals de Verenigde Staten die hebben. Een zwartgeschminkt gezicht heeft hier derhalve niet dezelfde connotatie als daar. Die connotatie is weliswaar aan het veranderen - zoals ik al eerder beschreef - maar voor heel veel Nederlanders heeft Zwarte Piet (nog) niet die betekenis.
Zwarte Piet, zoals we hem nu kennen is vooral vormgegeven door Jan Schenkman. Schenkman wilde met zijn creatie extra grandeur geven aan Sinterklaas, en modelleerde hem naar beelden die in zijn tijd beschikbaar waren. Of hij daar racistische motieven bij had is onbekend, maar aangezien hij lid was van de Maatschappij tot Nut van 't Algemeen - eenwelk onder andere voor afschaffing van de slavernij was - is het niet aannemelijk. Zoals Sieger Baljon in zijn artikel 'Onder de huid van Zwarte Piet' schrijft: "Schenkman was een product van zijn tijd; geen Multatuli, maar ook geen Mussert."
Ook in de andere bronnen voor Sint's metgezel is niet zo gauw een racistisch motief te ontwaren, zoals die wel te zien is in de blackface van de minstrel shows. De zwarte kleur heeft niet persé een etnische achtergrond (Krampus, Berserkers, Hugin en Munin), of kan juist gezien worden als symbool tegen slavernij (Legende Aureau, Basilios, Piter) of zelfs tegen racisme (Struwwelpeter). De onstaansgeschiedenis van Zwarte Piet is dus wezenlijk anders dan die van blackface. En dus zou ik hem in deze context dichter bij de dragqueen plaatsen, dan bij blackface.
Kun je me nog volgen? Mooi. Volgende stap.
Hij meent het wel goed
Met welke intenties smeren mensen anno nu zwarte schmink op voor het pietenspel?
Is het om donkere mensen te pesten of te kleineren?
Is het om de slavernij of rassenongelijkheid te verheerlijken?
Nee.
Het is enkel om kinderen (en hun families) te vermaken.
En ja: Zwarte Piet wordt wel eens als scheldwoord gebruikt, maar dat zegt meer over degene die dat doet dan over het personage Zwarte Piet. (Als iemand dragqueen als scheldwoord zou gebruiken, is het fenomeen dragqueen toch ook niet ineens kwaadaardig?)
En ja: Zwarte Piet wordt 'verdedigd' door neonazi's, hooligans, en Friezen die niet van doorrijden op de snelweg houden. Maar het is oneerlijk en contra-productief om iedereen die van Zwarte Piet houdt met hen over één kam te scheren. Zie hiervoor ook mijn reactie op de vermeende 'racistische melk' van PETA. Als alles maar racistisch is, is niets meer racistisch. Dus laten we alsjeblieft het ding zelf van zijn racistische randverschijnselen scheiden.
En ja: in tegenstelling tot de deskundigen in het NRC acht ik het pestgedrag van pro-Piet types wel degelijk racistisch. Dat ga ik niet vergoeilijken. Maar Piet is de hooligans en de neonazi's niet.
Piet is (bedoeld als) een kindervriend.
Ook al is hij zwart als roet; hij meent het wel goed...
Voorbij de intenties...
Helaas zijn we er daar niet mee. Baume merkt een ander verschil tussen blackface en drag op, die niet bepaald in het voordeel van Zwarte Piet werkt.
Namelijk: vrouwen voelen zich doorgaans niet beledigd door drag. En helaas voelen veel donkere mensen zich wel beledigd door Zwarte Piet - alle onderliggende intenties ten spijt. Piet is niet de vriend van ieder kind. En het gedrag van de blokkeerfriezen en de neonazi's maken het er - op z'n zachtst gezegd - niet beter op. En hoewel Piet niet vereenzelvigd moet worden met de nazi's, wordt dat onderscheid troebeler naarmate de pietendiscussie voortschreidt.
Een redelijk mens zal niet in drag verschijnen op plaatsen waar dat als ongepast of aanstootgevend wordt ervaren. Zelfs al heeft hij of zij met drag geen intentie om ongepast of aanstootgevend te zijn; je doet het nu eenmaal niet als het aannemelijk is als dit wel zo wordt ervaren. Dat is een kwestie van empathie.
Die empathie ontbreekt in de pietendiscussie.
De zwarte kleur, het kroeshaar, de rode lippen worden door een deel van de Nederlanders als ongepast of aanstootgevend aangemerkt. En, los van de onderliggende intenties van de Pieten, is daar veel voor te zeggen. Ze verwijzen immers - bedoeld of onbedoeld - naar een stereotype.
Juist als er geen racistische intenties achter Zwarte Piet zitten, maar de wil om het Sinterklaasfeest een feest voor alle kinderen te laten zijn, zou dit juist een aanleiding moeten zijn om het personage Piet op deze punten bij te sturen of te vervangen voor iets anders. Het gaat immers om het blij maken van kinderen; niet om het verheerlijken van racisme of ons slavernijverleden.
Maar...
Als er geen racistische intenties achter het vieren van Sinterklaas met Zwarte Pieten schuilen...
Als het de bedoeling is om Sint en Piet 'een vriend van ieder kind' te laten zijn...
Waarom liggen aanpassingen op dit feest dan zo gevoelig?
WORDT VERVOLGD
(reken maar...)
Het is belangrijk om te weten waar we vandaan komen als Veenendaal. Waar liggen onze wortels? Wat heeft Veenendaal gemaakt tot wat het nu is? En hoe behouden we datgene wat ons daaraan herinnert? In de erfgoednota wordt getracht hier antwoord op te geven.
Het is belangrijk om te weten waar we vandaan komen als Veenendaal. Waar liggen onze wortels? Wat heeft Veenendaal gemaakt tot wat het nu is? En hoe behouden we datgene wat ons daaraan herinnert? In de erfgoednota wordt getracht hier antwoord op te geven.
